شورای علمی دانشنامه در این مدت با شنیدن نظرهای کارشناسان و مؤلفان دانشنامه، شرکت در جلسات نقد و بررسی، مشورت و نظر خواهی از اندیشمندان و مجامع‌ فرهنگی و نیز بررسی دقیق نقد‌های مطرح‌شده در فضای مجازی به نتایج با ارزشی دست‌یافته است. باید اذعان کرد که حساسیت و اهتمام جدی خوانندگان گرامی و تذکر کاستی‌های راه‌یافته در دانشنامه، حتی با بیان‌های تند و احیاناً تلخ، مجموعه‌ای از نواقص و کمبود‌های مجلد کنونی را آشکار کرد و عزم ما را بیش از پیش برای ادامه راه جزم‌تر ساخت. محتوای این نقدها، صرف‌نظر از نحوۀ بیان آن‌ها، غنیمت بزرگی برای رفع نواقص و تکمیل این پروژه‌ی بزرگ و مهم است.

شورای علمی و مدیریتی دانشنامه بدون توجیه و استدلال مدافعه‌گرایانه، وجود کاستی‌ها‌ی جلد اول دانشنامه را می‌پذیرد و وظیفۀ خود را پیش از پرداختن به تدوین جلدهای بعدی، اصلاح، تکمیل، بازبینی و ویرایش مجدد و باز چاپ جلد اول می‌داند. دفتر دانشنامه اینک در حال گردآوری، دسته‌بندی و بررسی نقدهای صورت گرفته است. امیدواریم با استفاده از مجموع آن‌ها و نظرات بیشتری که در طول دورۀ رسیدگی، بازنگری و اصلاح جلد نخست دریافت می‌داریم و نیز ادامۀ همکاری بی‌دریغ حامیان علاقه‌مند و دلسوز دانشنامه، هرچه زودتر ویراست دوم جلد نخست دانشنامه را تقدیم خوانندگان و علاقه‌مندان کنیم.

اما قبل از همه لازم می‌دانیم برای اطمینان بخشیدن به علاقه‌مندان دانشنامه و زدودن نگرانی‌های پیش‌آمده، چند نکته را به‌عنوان جمع‌بندی و نتیجه‌گیری نهایی تقدیم کنیم:

یکم. هرچند در روند تولید جلد اول دانشنامۀ هزاره، افراد و اشخاص مختلف از تاجران و افراد خیر گرفته تا فرهنگیان دلسوز، نویسندگان، کارشناسان و مشاوران دانشنامه برای به ثمرنشستن این پروژۀ مهم نقش ایفاکرده‌اند، اما شورای علمی و مدیریتی دانشنامه هزاره مسؤولیت تمامی کاستی‌ها، نقایص و کوتاهی‌های راه یافته در جلد نخست را به عهده می‌گیرد.

دوم. در روند بازبینی تلاش خواهد شد، محتوای همۀ‌ نقدها، انتقادات و پیشنهادات، در صورت حصول اطمینان از صحت، درستی و مستند بودن آن‌ها به صورت اساسی در اصلاح ویراست جدید، مورد استفاده قرار گیرد. برای این که رفع نواقص و کار تکمیل دانشنامه به وجه درست پیش رفته و معایب و نواقص به حد اقل ممکن برسد، از خوانندگان و منتقدان گرامی خواسته می‌شود که مستندات و منابع نقدهای خویش را بخصوص به‌ منظور رفع نواقص معلوماتی و محتوایی از طریق پنجره‌های وبسایت دانشنامه (www.hazaranica.com) در دسترس دفتر دانشنامه قرار دهند تا اصلاحات هرچه مستندتر و دقیق تر انجام شود.

سوم. همان‌گونه که در مقدمۀ دانشنامه یادآوری شده است، ارتباط و نظرخواهی مستمر با مشاوران و کارشناسان بخش تعریف‌شده و لاینفک کار تدوین جلد اول بوده و نظر این کارشناسان و مشاوران در تنظیم و تدوین پاره‌ای از مدخل‌ها به صورت جدی لحاظ شده است. با این وصف، با آشکارشدن مجموعه‌ای از نواقص موجود روشن شد که این نظرخواهی و مشاوره در حد کفایت صورت نگرفته است. از این رو، نظرخواهی از محققان و مشورت‌های دقیق با آنان در روند بازنگری و تجدید نظر متخصصان برای تصحیح، اصلاح و تکمیل کاستی‌های جلداول دانشنامه از ضرورت‌های بنیادین ادامۀ کار است. شورای علمی و مدیریتی دانشنامه به زودی پس از تجدید نظر، سازوکار تازه‌ای را برای مشاوره و نظرخواهی هم برای تکمیل پروژه جلداول و هم برای ادامۀ کار بنیاد دانشنامه روی‌دست خواهد گرفت. در این ساز وکار تلاش می‌شود روند تصحیح، اصلاح و بازبینی کامل جلداول با مشارکت جدی گروه گسترده‌ای از محققان، صاحب‌نظران و استادان دانشگاه همراه باشد و اصلاح و تصحیح با مشارکت آن‌ها صورت گیرد. از این لحاظ، پیشاپیش از اعلام همکاری محققان در روند اصلاح و بازبینی جلد اول و همچنین مشارکت آن‌ها در ادامۀ کار دانشنامه استقبال می‌شود.

چهارم. همانگونه که عده‌ای از خوانندگان و منتقدان گرامی به صورت کتبی یا شفاهی در نقدهای خود به درستی یادآوری کرده‌ا‌ند، کاستی‌ها و نواقصی در جلداول دانشنامه راه یافته است. برای رفع این نواقص، شورای علمی و مدیریتی دانشنامه به‌طور مشخص، تصمیمات زیر را نهایی کرده‌اند:

۱.کتاب «اسطوره شکسته»با توجه به یکی از معیارهای مندرج در شیوه ‌نامۀ دانشنامه؛ یعنی نگاه حداکثری به آثار مربوط به هزاره‌ها یا آثار تولید شده توسط آنان، یکی از مدخل‌های دانشنامه قرار گرفت و معرفی شد؛ اما پس از مشوره با کارشناسان و مشاوران که اغلب آن‌ها با استناد به دلایلی چون جریحه‌دار شدن احساسات عمومی و نگاه افراطی و غیرمستند این اثر، با آوردن آن در دانشنامه نظر مثبتی نداشته‌اند، در روند بازبینی از فهرست مدخل‌های دانشنامه حذف خواهد شد.

۲.اصطلاح شورش، شورشی و مشتقات آنکه در برخی از مدخل‌ها به کار رفته، پس از مشوره با کارشناسان و مشاوران با اصطلاحات دیگری جایگزین خواهند شد. این را هم بیفزاییم که کلمه شورش به عنوان یک اصطلاح علوم اجتماعی بسته به شرایط و سیاق جمله ممکن است جایگزین دقیق و مناسب دیگری نداشته باشد. در هر صورت رهنمای ما در این گزینش، مشوره با کارشناسان و اهل نظر خواهد بود.

۳. مدخلافشارنیز جزء مواردی است که از نظر منتقدان محترم به طور کامل و مطلوب در دانشنامه به آن پرداخته نشده است. باید یاد آور شد که افشار در جلد نخست، به عنوان یک مکان معرفی شده و تذکر داده شده است که به «فاجعه افشار» به عنوان یک مدخل ارجاعی جداگانه در جای خود و در ذیل حرف مربوط به ترتیب حروف الف- بایی دانشنامه به تفصیل پرداخته خواهد شد. اما گویا این اشاره مورد توجه بعضی از منتقدان گرامی قرار نگرفته و تصور کرده‌اند که تمام رویداد مربوط به حادثه افشار در همین حد است. با این وصف، این مدخل نیز به لحاظ پرداختن به فاجعه افشار بازنگری محتوایی می‌شود و البته پردازش مشروح قتل‌عام افشار در ذیل مدخل «فاجعه افشار» خواهد آمد.

۴.برخی از مدخل‌هانظیر احیای هویت، ابوذر انقلاب، از محرم تا حوت، محمد اکبری، سیدحسین انوری، ابوذر غزنوی، امروز ما و چند مورد دیگر از نظر رعایت اصل بی‌طرفی و پرهیز از ‌داوری، مورد بازبینی جدی قرار گرفته و بازنویسی خواهند شد.

۵.تامین توازن در مدخل‌ها: شماری از مقالات بویژه مقالات مربوط به معرفی کتاب‌ها از نظر حجم، متوازن و متناسب نبوده‌اند و همین نکته باعث شده که از آن‌ها سوگیری‌های سیاسی و جناحی تعبیر شود. در روند بازبینی، این موضوع نیز به دقت بررسی شده و تلاش می‌شود توازن میان حجم، محتوا و اهمیت آثار برقرار شود.

۶.درستی اطلاعات مدخل‌های مناطق و قریه‌ها: با توجه به دشواری انجام مطالعات میدانی، نقص اطلاعات دریافت شده از سوی نهادهای رسمی نظیر وزارت احیا و انکشاف دهات، وزارت معارف، احصائیه مرکزی و دیگر نهادهای رسمی و همچنین کمبود اطلاعات افراد مطلع مصاحبه شونده، تمایل طبیعی مصاحبه شوندگان به بزرگنمایی، اشتباهاتی در درج اطلاعات مناطق و قریه‌ها روی داده است. در روند بازبینی تلاش خواهد شد با انجام مصاحبه‌های تکمیلی و تحقیقات میدانی، از صحت و درستی اطلاعات ارائه شده در این مدخل‌ها اطمینان حاصل شده یا با معلومات و اطلاعات دقیق‌تر اصلاح شوند. هرچند شاید رساندن خطای معلوماتی به حد صفر یا نزدیک به آن در شرایطی که بسیاری از منابع معلوماتی اعتبار علمی کامل ندارند، کاری دشوار و حتی غیرممکن باشد.

در همین جا به جاست که در بارهمنشأ خطاهانیز نکاتی را یاد آوری کنیم. منشأ خطا در این زمینه می‌تواند یکی از عوامل زیر باشد:

الف. راه یافتن خطا و اشتباه در چنین کاری ممکن است به دلیلخطا در منابعباشد. متأسفانه به دلیل ضعف تحقیقات علمی در افغانستان، منابع ما عاری از خطا و اشتباه نیست. بخش مهمی از دانش نامه به دلیل ماهیت گسترده‌ی موضوعاتش ناگزیر به استفاده از منابع تهیه شدۀ داخلی است که به دلیل عدم انجام تحقیقات کافی، مشوب به خطا و اشتباه بوده‌اند. حتی بسیاری از منابع رسمی ما قابل اعتماد نیستند و دست اندرکاران دانشنامۀ هزاره در یک مورد ناگزیر معلومات ارائه شده از سوی وزارت احیا و انکشاف دهات را از ردیف معلومات قابل استفاده خارج ساخت.

ب.عدم پیشینۀ تحقیقات علمی در کشور: در افغانستان تحقیقات علمی معتبر تقریباً بی‌پیشنه است. هرکاری که انجام بدهیم، ناگزیر تحت تأثیر چنین وضعیتی قرار خواهد گرفت. نمی‌توان انتظار داشت در جامعه‌ای که پیشینۀ تحقیقات علمی ضعیف دارد، یک شاهکار علمی تولید شود؛ اما در عین حال این هم، چنان که برخی می‌گویند، قابل توجیه نیست که دست روی دست گذاشته و کاری نکنیم.

ج.عدم تجربۀ کافی در زمینۀ دانشنامه نویسی. فقدان یا غنای تجربۀ علمی در هر موضوعی، تأثیر مستقیم بر کیفیت کار در آن موضوع دارد. همه می‌دانیم که تجربۀ دانشنامه نویسی در زبان فارسی به طور کلی و در افغانستان به طور خاص ضعیف است و ما هنوز در زمینه‌های مختلف این کار، فاقد تجربۀ متراکم و لازم هستیم. شکی نیست که تنها با ادامۀ کار، ایجاد تجربه و درس گرفتن از این تجارب است که می‌توان امید به بهبود کار بست. اگر صد سال دیگر هم منتظر بمانیم، به لحاظ تجربۀ حاصل شده، بازهم در جایگاه امروزی خویش خواهیم بود.

۷. بازتعریف شناسه‌ها:برخی از شناسه‌ها (عبارات معرف پس از مدخل) در ذیل پاره‌ای از مدخل‌ها برای شماری از خوانندگان موجب سؤتفاهم شده است. در روند بازنگری جلد اول این دسته از شناسه‌ها بخصوص در مدخل‌هایی همچون ابوذر، انوری، اکبری و نظایر آن نیز به صورت جدی بازنگری می‌شوند.

۸.افزودن مدخل‌های جدید:از آنجا که در مجلد کنونی برخی از مدخل‌های واجد شرایط تدوین در دانشنامه نیامده است واین نکته شائبه حذف و سانسورعمدی این مدخل‌ها را ایجاد کرده، در روند بازبینی تلاش می‌شود مدخل‌هایی همانند اخلاصی، ابومعشر بامیانی، ام‌البلاد، ابوزید، ابوریحان و تعدادی از کتاب‌ها نظیر؛ انتظار بشر از دین، افغانستان قلمرو استبداد، اسلام، ایمان و آزادی، استراتیژی آمریکا پس از سقوط طالبان در افغانستان  و نیز موضوعاتی چون امامت، امام و نظایر آن در دانشنامه افزوده شود. در همین رابطه جا دارد اشاره کنیم که کل مدخلهای استخراج شده برای جلد اول بیش از ۲۰۰۰ مدخل بوده اما در این جلد تنها ۶۰۴ مدخل آمده و بقیه‌ی موارد به‌دلیل نبود منابع کافی از روند تدوین بازمانده که در ویرایش‌های بعدی در صورت دسترسی به منابع جدید باید اضافه شوند. هرچند پس از بازبینی و ویراست جدید باز هم نمی‌شود با قاطعیت گفت که هیچ مدخل واجد شرایطی بیرون نمانده است. افزودن مدخل‌های جدید بخشی از رویه‌های معمول کار دانشنامه نویسی است و در ویراست‌های بعدی دانشنامه هزاره و نسخه‌های آنلاین آن روند افزایش مدخل به صورت مستمر ادامه خواهد داشت.

۹. موضوعکم‌توجهی به پیشینه‌ی تاریخی هزاره‌ها، بخصوص در دوران باستان نیز که در برخی از نقدها مطرح شده، با مشاوره محققان و کارشناسان مورد بازبینی قرار می‌گیرد.

سخن آخر

و سخن آخر این‌که یکی از مهمترین شایبه‌های ایجاد شده در بارۀ جلد اول دانشنامه، انتقادات حاکی از سوگیری آگاهانه یا ناآگاهانه مدیران دانشنامه در جهت مخدوش کردن چهره شهید مزاری و یا جریان همسو با ایشان است. مدیریت دانشنامه این شایبه را سؤتفاهم محض می‌داند. این قضیه هم با  اصل بی‌طرفی دانشنامه، که مورد اصرار و ابرام شورای علمی و مدیریتی دانشنامه بوده و هم با سابقۀ‌ فکری اعضای آن، به هیچ وجه سازگار نیست. اما با وجود این اگر چنین اتفاقی سهواً و به دلیل حجم گسترده کار رخ داده باشد، تلاش خواهد شد به نیکوترین وجه اصلاح شود.

بدیهی است که تکمیل این پروژه‌ی بزرگ، که هنوز در آغاز راه قرار دارد، اگرچه ممکن است با خطاها و کمبودی‌هایی همراه باشد، اما اتهام اقدام برای تحریف تاریخ و یا هویت‌زدایی از هزاره‌ها در آن اتهامی از هرجهت ناروا و غیرموجه است.

باید درنظر داشت که انتشار مجلد نخست، آغاز این پروژه‌ی بزرگ است. مجلد کنونی گذشته از تمام نقاط قوت که در جریان نقدهای اخیر متاسفانه کمتر به آنها توجه شده و کمبودهایی که به دلایل مختلف برجسته شده، زمینۀ مناسب و  بستر تعریف‌شده‌ای را برای هم‌اندیشی جمعی در راستای چگونگی و نحوه انجام و ادامۀ این راه بلند فراهم ساخته است.

از نظر بنیاد دانشنامه منتقدان حق دارند که در مورد درج اطلاعات درست و دقیق و فقدان جهت‌گیری سیاسی و پردازش منصفانه به رخدادها و وقایع حساس باشند. اما در عین حال، باید یادآوری و تأکید کرد که دلمشغولی عمدۀ منتقدان به لحاظ درج داده‌های دقیق و معتبر  وانعکاس درست و منصفانه‌ی وقایع و رویدادها و در نظر گرفتن جایگاه ارزش‌ها، از دغدغه‌ی اصلی دست‌اندرکاران دانشنامه و بخصوص اعضای شورای علمی و مدیریتی دانشنامه بوده است. پس از تجربیات تلخ نابردباری در گذشته و خلق و تولید ادبیات جهت‌دار و غیرمعتبر، لازم بود در دانشنامۀ هزاره ضمن پای‌بندی به ارزش‌‌ها و آرمان‌ها، از شیوه‌ها و قالب‌های پذیرفته شدۀ علمی در روند تدوین و تولید متن استفاده می‌شد تا اثری شایسته، مرجع و معتبر برای محققان در آینده فراهم شود. تا رسیدن به این مرحله اندکی شکیبایی، پرهیز از قضاوت‌های شتابزده و البته انصاف و رواداری از ضرورت‌ّهای کار است.

شورای علمی و مدیریتی دانشنامه هزاره

۱۶ دلو ۱۳۹۷/ ۵ فبروری ۲۰۱۹