دکتر حفیظ شریعتی
بیدالله رامین، مولوی دوست‌محمد، فهیم هاشمی، انجنیر محمد عاصم از بغلان در منصب ولایت پروان و ژنرال قدم‌شاه شهیم در مقام لوی درستیز، عبدالرحمان‌رحمانی خلبان و هواباز کشوری، سمیع دره‌ای، محب بارش، شاعر و نویسنده، بدروز، حفیظ آهنگرپور از درۀ پنجشیر، محراب‌الدین شیرزاد، عتیق‌الله قادری، الحاج غلام سخی پارسایی رئیس عمومی شورای هزاره‌های اهل‌سنت، دکتر محمد یونس طغیان ساکایی مشاور ارشد شورا، دکتر محمد مسکین کاوی، سمیع رحمانی، شهید قوماندان داد‌خان (مخلص)، مولوی محمدالله، غلام حیدر آلپتگین، جک تورن عبدالحنان نوری، مولوی صاحب نورالله، مرحوم مولوی شاه‌سعید، صبرالله یعقوبی، عبدالخبیر جرئت، وکیل عبدالغفار، استاد سعید، دگروال بارز، شاه‌ولی شاهد معاون والی پروان، میرزا محمد یارمند معین سابق وزیر، میر رحمان رحمانی وکیل و تاجر، ژنرال رجب، رئیس سالنگ‌ها، بازمحمد خان قهرمان و... از بزرگان هزاره‌های اهل‌سنت‌اند که در ولایت‌های گوناگون افغانستان به نام هزاره زندگی می‌کنند و شناخته می‌شوند.
ترکیب‌جمعیتی هزاره‌های اهل‌سنت
هزاره‌های سنی بخش کلانی از جامعۀ هزاره را تشکیل می‌دهند، چنان‌چه در «دانش‌نامۀ ویکیپدیا» دراین باره چنین آمده است: «تعداد قابل توجهی از هزاره‌های سنی نیز وجود دارند که بیش‌تر در مرکز ولایت بادغیس در شهر قلعۀ نو سکونت دارند.» افزون‌بر این، در بدخشان، تخار، بلخ، سمنگان، بغلان، پروان، بادغیس، کنر، لوگر، ننگرهار، ارزگان، لغمان، کابل، بامیان، غور، قندهار، هیرمند، فرا، هرات و ولایت‌های دیگر، هزاره‌های اهل‌سنت زندگی می‌کنند. از نظر جمعیت در ولایت بغلان، که چهارده السوالی دارد، نه السوالی آن هزاره نشین‌اند. هزاره‌های سنی، شصت‌وپنج درصد نفوس این ولایت را شکل می‌دهند. هفتاد درصد باشندگان ولایت بادغیس هزاره‌اند. در ولایت قندوز، سه السوالی مربوط به هزاره‌های اهل سنت‌اند که نزدیک‌به سی درصد جمعیت این ولایت را تشکیل می‌دهند. در ولایت سمنگان چهل درصد از جمعیت این ولایت هزاره‌اند. در ولایت تخار چهار السوالی مانند «نمک‌آب، چال، اشکمش و طالقان» که نزدیک به چهل درصد می‌شوند، هزاره‌ها زندگی می‌کنند. در بدخشان در پنج السوالی به‌طور نسبی هزاره‌ها زندگی می‌کنند و در ولایت‌های فاریاب و بلخ هزاره‌های اهل‌سنت زندگی می‌کنند که نسبت به جاهای دیگر کم‌ترند. در شهر پلخمری و ولایت جوزجان هزاره‌های اهل‌سنت باشنده‌اند. نزدیک‌به پنجا درصد ولایت غور را هزاره‌های اهل‌سنت تشکیل می‌دهند. بیست درصد جمعیت ولایت پنجشیر هزاره‌اند. به همین ترتیب، نزدیک‌به چهل درصد در ولایت پروان، یازده درصد در لوگر، نه درصد در پکتیا، ده درصد در لغمان و دوازده درصد در ولایت ننگرهار هزاره‌های اهل‌سنت زندگی می‌کنند. این تراکم جغرافیایی و جمعیتی نشان می‌دهند که نزدیک به چهار میلیون هزارۀ سنی در افغانستان زندگی می‌کنند.
دکتر محیی‌الدین مهدی در کتاب «تبار و زبان مردم هزاره» دربارۀ ترکیب جمعیتی هزاره‌ها تحت عنوان جابه‌جایی‌های هزاره‌ها بعد از تشکل، می‌نویسد: «در حال حاضر جمعیت‌های غفیری در داخل و خارج افغانستان هزاره خوانده می‌شوند؛ از آن جمله: هزاره‌های بدخشی کولاب (فروجن خوانده می‌شوند)، رستاق، هزارۀ لاچین، هزارۀ قندوز (شامل هشت قوم)، هزارۀ تخار (اشکمش، چارتوت، خواجه نعمان، مایل، ده ویران، دای‌کلانی، نیمان...)، هزارۀ خلم یا هزارۀ دولان جاوند، هزارۀ درۀ‌صوف، هزارۀ کیان (زی نظر، زی جانی، زی شادی، زغوله)، هزارۀ شمال شامل گرگک (در اشکمش)، کوه‌گدای (در نهرین، دوشی، اندراب)، دهله (اندراب، نهرین)، هزارۀ جوی‌کند و ده ویران (خان‌آباد)، دای‌میرک، هزارۀ قغی (دهنۀ غوری)، هزارۀ قولبرس (تالقان)، (هزارۀ چال)، هزارۀ قره‌باتور، هزارۀ ینگی قلعه، هزارۀ بابوله (سمنگان)، هزارۀ کرم‌علی (تاله‌وبرفک)، هزارۀ میمنه، هزارۀ القانۀ القان خانه (سرپل)، هزارۀ تاتار (کوتل بادقاق، روی دوآب)، هزارۀ پنجشیر (شامل درۀ هزاره و تُل)، هزارۀ غوله (تیورۀ غور)، هزارۀ سیاه به‌ای (تیوره)، هزارۀ مغول (از نی، شیخا)، هزارۀ گودر، بابی‌بوغه، دامروه یا دامرده، هزارۀ مغول (غور، هرات، فراه، بغلان، سرپل، فاریاب)، هزارۀ بادغیس (با شاخه‌های بیست‌گانه)، هزارۀ غوربند، هزارۀ الله‌سای، هزارۀ بغل، هزارۀ گدی (چهارده، قلعۀ فتح‌الله، ده مراد خانی، اونچی، علاءالدین، قرغه، قلعۀ قاضی، تنگی للندر، پغمان، قلعۀ غلام حیدرخان، قلعۀ رسول و غیره)، هزارۀ جرماغون (فارس ایران)، هزارۀ لوگر (سجاوند، چرخ)، هزارۀ لاغری (میان وردک و میدان رستم)، هزارۀ پکتیا (درۀ پیچ پکتیا [یزدانی ص 265]، خوله میدان، خاک هزاره)، هزارۀ ژوپ (قلعۀ هزاره)، چچ هزاره (پاکستان)، ماورای رود سند، کشمیر، چترال، دامنه‌های همالیا، وادی کاغان و گلگت، ایبت‌آباد، هری پور، کاکول، بالاکوت و فنه‌کای (ننه قلعه). (ارزگانی و زین‌العابدین شیروانی چچ هزاره را با هزارۀ افغانستان یکی می‌دانند [یزدانی ص 266]. مارکوپولو چچ هزاره را از هزاره‌های نکودری می‌داند [اما احمد تکودر نه نکودر نوئین، یزدانی، ص 266]. هزارۀ کراناس (دورگه) رودبار کرمان، استاد یزدانی به این فهرست «هزاره‌هایی که پشتون یا بلوچ شده‌اند» را نیز افزوده است: هزاره‌های بهسود مشرقی، هزارۀ وزیرستان (میان توتی خیل و گنداب»، هزارۀ مقصود، هزارۀ دامردۀ بلوچ (نیمروز)، هزارۀ قرلق به اطراف خان‌آباد ولایت قندوز جابه‌جا شدند. » (مهدی، 1394: 358)
دکتر مهدی در ادامه می‌نویسد: «پیش از این، تمام آن دسته‌های قومی به طور رسمی تاجیک خوانده می‌شدند و به همین نام ثبت دفاتر و اسناد بودند و در تذکرۀ تابعیت‌شان مسجل گردیده بود. در زیر فهرستی از آن اقوام را درج می‌کنیم که به تدریج، طی نیمۀ اول قرن بیستم. پیشوند هزاره را با نام خویش یدک می‌کشند: [هزاره‌های] بدخشی، [هزاره‌های] رستاق، قرلق، نیک‌پی، مایل، هشت‌خوجه، دای‌کلان، نیمان، علی‌جمع (جم)، دای‌کلانی (ده ویرانی)، [هزارۀ] خلم، دولان جاوند، [هزارۀ] کیان، زی‌نظر، زی‌جانی، بابه‌کلو، زی‌شادی، زی‌غوله، (هزارۀ] درۀ وادو، آهنگر، گرگک، کوه‌گدای، قوزی، تُولی، دهله، دهلۀ پسِ‌کندی، جوی‌کند، دای‌میرک، خطای، خودی، چاچه، بیگ، مراد، مقصود، قغی، قولبرس، [هزارۀ] چال، قره‌باتور، زی‌مزید، قبچاق، قره‌خوال، [هزارۀ] ینگی‌قلعه، بابوله، کوک‌چنار، دره‌گی، نیمان، [هزارۀ] پلخمری، جنگ اوغلی، [هزارۀ] اسلام قلعه، دشتک، [هزارۀ] دهنۀ غوری، گاوی، خواجه‌زید، [هزارۀ] باجگاه، اَبَکه، [هزارۀ] خنجان، محب، نوکر، چاکر، آتش‌الغو، کرم‌علی، [هزارۀ] القانۀ القان خانه، [هزارۀ] میمنه، [هزارۀ] چارکنت، [هزارۀ] شولگر، [هزارۀ] پشت‌بند، [هزارۀ] کشن دِه، [هزارۀ] درۀ‌صوف، [هزارۀ] چمتال، [هزارۀ] هژده نهر، [هزارۀ] بلخاب، [هزارۀ] سنگ‌چارک، [هزارۀ] سرپل، اسمیدان کاشان، [هزارۀ] دولت‌آباد، چیل، آب‌خورک، چارباغ، [هزارۀ] تاتار، [هزارۀ] پنجشیر، جهرعلی، بابه‌علی، سنگی خان، گلاب خیل، دوست‌علی، [هزارۀ] تُلی، هزاره‌های حنفی ولایت غور، غوله، سیاه‌بای، گودر، بای‌بوغه، دای‌مرده، برات، هزارۀ دای، زی‌حسین، زی‌رضا، هزارۀ مغول [در ولایات غور، فراه، اوبه، بغلان، سرپل]، [هزارۀ] نکودری سیستان، [هزارۀ] خراسان، [هزارۀ] هرات، دای‌زینات، [هزارۀ] جمشیدی، [هزارۀ] زیمات، [هزارۀ] برنقره، [هزارۀ] قهقهه، کندلان، کندا، قدی (خدی)، قلمنی، لاغری، مامکه، جعفری، خواجه، فرستان، کاکه، ایسم‌بوغه (ایسن بوقا)، بوبک، به‌ای غور، میرمیرک، عبدل، بیکوجی، بروتی، گدی، سرخابی، ایک نوکه، [هزارۀ] میمنه، [هزارۀ] سرخ، [هزارۀ] پارسا، [هزارۀ] وند، [هزارۀ] قتندر، [هزارۀ] قول‌خول و قول‌لیچ، [هزارۀ] ده مسکین، [هزارۀ] بدراو، [هزارۀ] بغل، [هزارۀ] ده پلاس، [هزارۀ] قلعۀ مراد بیگ، [هزارۀ] قلعۀ فاضل بیگ، [هزارۀ] جرماغون، [هزارۀ] شادی، [هزارۀ] نوروز، [هزارۀ] لوگر، [هزارۀ] سجاوند، [هزارۀ] چرخ، [هزارۀ] لاغری لوگر، [هزارۀ] قلمود، [هزارۀ] پدخواو، [هزارۀ] محمد آغه، [هزارۀ] خوشی، [هزارۀ] سرخ‌آباد، [هزارۀ] گلنار، [هزارۀ] پکتیا، [هزارۀ] خاک هزاره، [هزارۀ] قلعۀ هزاره، [هزارۀ] چچ (چچ هزاره)، [هزارۀ] سکایی، [هزارۀ] کوشانی، [هزارۀ] فرحاله؛ [هزاره‌های] جلال‌آباد، [هزاره‌های] بهسود مشرقی، هزارۀ مقصود، هزاره‌های پشتون، هزاره‌های بلوچ، [هزارۀ] دَرَگی، هزارۀ دامرده (زرنج)... با تفحص بیش‌تر می‌توان به تعداد آن افزود و باید متذکر شد که اکثریت قریب به اتفاق فهرست فوق، سنی مذهب‌اند؛ در عین حال طوایفی با سابقۀ تباری ترکی نیز در میان‌شان دیده می‌شود.»
بزرگان هزاره‌های اهل‌سنت
عبیدالله رامین، مولوی دوست‌محمد، فهیم هاشمی، انجنیر محمد عاصم از بغلان در منصب ولایت پروان و ژنرال قدم‌شاه شهیم در مقام لوی درستیز، عبدالرحمان‌رحمانی خلبان و هواباز کشوری، سمیع دره‌ای، محب بارش، شاعر و نویسنده، بدروز، حفیظ آهنگرپور از درۀ پنجشیر، محراب‌الدین شیرزاد، عتیق‌الله قادری، الحاج غلام سخی پارسایی رئیس عمومی شورای هزاره‌های اهل‌سنت، دکتر محمد یونس طغیان ساکایی مشاور ارشد شورا، دکتر محمد مسکین کاوی، سمیع رحمانی، شهید قوماندان داد‌خان (مخلص)، مولوی محمدالله، غلام حیدر آلپتگین، جک تورن عبدالحنان نوری، مولوی صاحب نورالله، مرحوم مولوی شاه‌سعید، صبرالله یعقوبی، عبدالخبیر جرئت، وکیل عبدالغفار، استاد سعید، دگروال بارز، شاه‌ولی شاهد معاون والی پروان، میرزا محمد یارمند معین سابق وزیر، میر رحمان رحمانی وکیل و تاجر، ژنرال رجب، رئیس سالنگ‌ها، بازمحمد خان قهرمان و... از بزرگان هزاره‌های اهل‌سنت‌اند که در ولایت‌های گوناگون افغانستان به نام هزاره زندگی می‌کنند و شناخته می‌شوند.
وکیل محمد نظر خان از مرکز ولایت تخار، وکیل در زمان حکومت ظاهرشاه، مرحوم شیرخان فرهود، تاجر ملی، رئیس و عامل سابق کابل بانک که به خاطر هزاره بودن زندانی شد و سرانجام در زندان به مرگ مشکوک از دنیا رفت. از خان آباد قندوز حاجی عبدالخالق سارنوال به‌نام حاجی ابغه، ژنرال عیسی خان و دگروال خیرالله خان افسران عالی‌رتبه در زمان ظاهرشاه، از السوالی سرخ‌وپارسای ولایت پروان، سناتور ملک شریف و حاجی محمد سرور سناتوران در زمان حکومت داکتر نجیب‌الله، از درۀ هزارۀ ولایت پنجشیر، فضل‌الحق خالقیار، آخرین صدراعظم زمان داکتر نجیب الله، از هزاره‌های هرات از قوم تیموری‌های بادغیس حاجی غلام‌حضرت ابراهیمی، از هرات از قوم تیموری غور، عثمان خان قوماندان قطعۀ قومی، از مرکز ولایت بادغیس، وکیل عبدالجبار، از دولت‌یار ولایت غور وکیل در زمان ظاهرشاه، وکیل نورمحمد تاتار وکیل در زمان ظاهرشاه، از السوالی روی‌دوآب ولایت سمنگان مولوی عثمان سالک‌زاده، از چهارکنت ولایت بلخ از بزرگان هزاره‌های اهل‌سنت‌اند که با این هویت زیسته‌اند.
شهید آمر نیک‌محمد معلم، مرحوم آمر عبدالحی حق‌جو، ارباب سخیداد از قوم دهلۀ اندراب، شهید مأمور محمد علم از قوم دهلۀ اندراب، شهید محمد نسیم ساکایی، از اندراب، شهید منصور، مرحوم مولانا فضل‌الرحمان، شهید داملا محمدصادق سالکی، شهید انجنیر محمدسلیم، شهید ژنرال عبدالله قرم‌قول، شهید جک تورن عبدالحنان نوری، مرحوم مولوی نورالله، مرحوم مولوی شاه سعید از بزرگان مردمی هزاره‌های اهل‌سنت‌اند که به رحمت حق پیوسته‌اند.
ادامه دارد