ویروس کرونا نا امیدی جوانان خاورمیانه را عمیق تر می کند: شیوع همگانی کرونا به اعتراضات در عراق ، الجزایر و لبنان خاتمه داد، اما این بحران احتمالاً به موج جدیدی از شورش منتهی خواهد شد.
اندرو انگلند
اکبرگنجی
فایننشال‌تایمز
شیوع ویروس کرونا در خاورمیانه در کنار اثرات اقتصادی بزرگ، تبعات سیاسی قابل ملاحظه خواهد داشت. همزمان با افزایش تعداد مبتلایان به این ویروس، ماه‌ها تظاهرات ضد دولتی در کشورهای عراق، الجزایر و لبنان به ناگهان متوقف شد. یعنی کشورهایی که دولت‌های آنها در تامین خواسته‌های مردم به‌ویژه جوانان ناتوان بوده‌اند. اما توقف ناآرامی‌ها به احتمال بسیار زیاد موقت خواهد بود، زیرا شیوع ویروس کرونا فشارهای اقتصادی و اجتماعی را که سبب آن ناآرامی‌ها شده بود، تشدید خواهد کرد. از دید بسیاری از مردم این کشورها، رژیم‌های حاکم اعتبار ندارند. اکثر کشورها در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا، جایی که نرخ بیکاری بسیار بالاست و جمعیت جوان بخشی بزرگ از کل جمعیت را تشکیل می‌دهد، منابع مالی لازم برای اجرای برنامه‌های بزرگ حمایتی را در اختیار ندارند، در نتیجه اقدامی برای کمک به کسب‌وکارها و حفظ فرصت‌های شغلی انجام نمی‌شود.
در این منطقه میلیون‌ها نفر از جوانان در بخش غیررسمی اقتصاد مشغول فعالیت هستند و با درآمد اندک به زندگی ادامه می‌دهند. این به آن معناست که حتی یک روز کار نکردن مشکلاتی در زندگی آنها به‌وجود می‌آورد. قبل از بحران همه‌گیری ویروس کرونا تظاهرکنندگان کاملا در ادامه دادن به مخالفت‌های خود مصمم بودند. آنها نه وعده‌های انجام اصلاحات که از دید بسیاری از مردم توخالی بود را می‌پذیرفتند و نه خشونت نیروهای دولتی، آنها را از ادامه تظاهرات باز‌می‌داشت. حالا از آنها خواسته می‌شود به همان رهبرانی اعتماد کنند که تظاهرات‌ها علیه آنها در جریان بود.
لینا خطیب رئیس
خاورمیانه در چاتام‌هاوس می‌گوید: «شیوع ویروس کرونا شکنندگی سیستم‌های حمایت اجتماعی را در کل منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا نمایان کرده است. این ویروس صرفا ناآرامی‌های اجتناب‌ناپذیر را به تعویق انداخته است.» برخی دولت‌ها در واکنش به شرایط بحرانی کنونی وعده داده‌اند برای حمایت از خانوارهای فقیر، اولویت صرف هزینه‌ها را تغییر خواهند داد، اما در سرتاسر منطقه شکاف اعتماد بین حکومت و مردم بسیار عمیق است. حکومت‌هایی که دچار فساد هستند، هیچ علاقه‌ای به شفافیت ندارند. این یک وضعیت بسیار منفی است که بر همه چیز از عملکرد اقتصادی کشور تا اعتماد به دولت‌ها را در همه زمینه‌ها تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
در گزارش جدید بانک جهانی آمده است، طی سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴ کاهش شفافیت در داده‌ها سبب افت درآمد سرانه بین ۷ تا ۱۴ درصد در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا شده است. از سوی دیگر بی‌اعتمادی به دولت شامل بی‌اعتمادی به روش‌های اتخاذ شده از سوی دولت‌ها برای مقابله با همه‌گیری ویروس کرونا هم می‌شود. بسیار بعید است تغییری در رفتار حکومت‌های خودکامه این منطقه به‌وجود آید. در واقع شاهد تداوم رویه‌های آنها طی دوران بحران کنونی هستیم. دولت مصر یک خبرنگار انگلیسی را اخراج کرد. زیرا او در یک گزارش علمی که اعلام کرده بود، تعداد موارد ابتلا به‌ویروس کرونا در مصر احتمالا بسیار بالاتر از آمارهای رسمی است، همکاری داشت. در عراق، مجوز فعالیت خبرگزاری رویترز به‌طور موقت لغو شد. این اقدام پس از آن انجام شد که خبرگزاری یاد شده مطلبی با محتوای مشابه آن گزارش علمی منتشر کرده بود. بنا به اعلام خبرنگاران بدون مرز، ماه گذشته در منطقه خودگردان کردستان عراق حداقل ۴ خبرنگار دستگیر شدند. در عربستان یکی از معترضان به برنامه‌های دولت برای جابه‌جایی خانه‌ها و انتقال ساکنان به مناطقی دور از پروژه ۵۰۰ میلیارد دلاری محمد بن سلمان هدف گلوله نیروهای امنیتی قرار گرفت. دولت عربستان اعلام کرد، ابتدا آن فرد به سمت نیروهای امنیتی شلیک کرده بود. در الجزایر، مخالفان، مقامات دولتی را به سوءاستفاده از بحران کنونی برای سرکوب مخالفان از جمله بازداشت یک سیاستمدار مخالف و یک خبرنگار متهم کرده‌اند.
فشارهای اقتصادی بحران کنونی نیز هر روز بیشتر نمایان می‌شود. در عراق، کشوری که از دو جهت یعنی کاهش شدید قیمت نفت و همه‌گیری ویروس کرونا لطمه دیده یک مقام دولتی هشدار داد که ماه آینده احتمالا دولت نخواهد توانست به نیمی از کارمندان خود حقوق بدهد. دولت عراق با فاصله بسیار زیاد، بزرگ‌ترین کارفرما در این کشور است. الجزایر که یک کشور دیگر وابسته به درآمدهای نفتی در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا است، تحت تاثیر افت قیمت نفت قصد دارد ۳۰ درصد از هزینه‌های خود بکاهد. در دیگر کشورها از جمله مصر، اردن، تونس و مراکش به‌دلیل توقف سفرهای گردشگران که منبعی حیاتی برای درآمدهای ارزی و شغل در اقتصاد این کشورهاست، مشکلات هر روز شدیدتر می‌شود. واقعیت این است که درآمدها در حال کاهش است، پولی که کارگران از خارج برای خانواده‌هایشان می‌فرستادند متوقف شده و ارزش ارزهای ملی درحال سقوط است. لبنان حتی قبل از آنکه چین نخستین مورد ابتلا به‌ویروس کرونا را گزارش دهد دچار مشکلات بزرگ اقتصادی بود و تظاهرات‌های محدود در این کشور ادامه پیدا کرده است.
اما آزمون واقعی، پس از کاهش شدت بحران همه‌گیری ویروس کرونا یعنی زمانی که تبعات اقتصادی این بحران جهانی نمایان‌تر می‌شود، فرا خواهد رسید و این آزمون به‌ویژه برای کشورهای آسیب‌پذیرتر بسیار سخت‌تر خواهد بود. همزمان با لغو محدودیت فعالیت‌های اقتصادی و قرنطینه، وضعیت بد اقتصادی در کشورهایی که از پیش دچار فقر و بیکاری شدید بوده‌اند شدت پیدا خواهد کرد. وزیرخارجه اسبق اردن و معاون بنیاد کارنیج می‌گوید: «وضعیت کنونی اقتصاد بسیار سخت و رنج‌آور است. چه کسی قبول می‌کند شرایط از این هم بدتر شود؟ همه برنامه‌های اقتصادی معرفی می‌کنند، اما وقتی دولت‌ها روش‌های مدیریتی خود را تغییر نمی‌دهند برنامه‌ها چه سودی دارد؟» به‌نظر می‌رسد اگر دولت‌ها پاسخگوتر و کارآمدتر نشوند، همان‌طور که اکثر آنها پس از خیزش سال ۲۰۱۱ نشان دادند به چنین چیزی تمایل ندارند، شکاف اعتماد عمیق‌تر خواهد شد و موج بعدی خشم و ناآرامی به راه خواهد افتاد.