۲۱ آپریل ۲۰۱۹
براساس گزارش بی بی سی، نشر جلد اول دانشنامه هزاره، در سال ۱۳۹۷ خورشیدی از جمله هفت رویداد مهم فرهنگی در افغانستان بوده‌است. انتشار جلد اول دانشنامه هزاره، مضاعف برآن که یک رویداد عمده‌ی فرهنگی و کم نظیر بوده، بلکه مورد توجه بیشتر نیز قرار گرفت و بیشترین نقدهایی را هم در پی داشت.
این گونه رویداد‌ها و تولید اثر فرهنگی، نقد و گفتمان در این راستا را در یک جامعه‌ی بسته، سنتی و مصرف کننده‌ی تولیدات فکری و اندیشه وارداتی، در افغانستان، باید ستوده، ارج گذاشت؛ زیرا که یک رویکرد شگرف، ژرف و تغییر از جامعه مصرف کننده مواد علمی و فرهنگی به یک جامعه تولید کننده‌ی علم، اندیشه و فرهنگ ولو با کم و کاستی‌هایی هم باشد از غنیمت های روز گار است. با سپاسگزاری از هیأت علمی دانشنامنه هزاره، که اجازه بازنشر بخشی از این اثر گرانسنگ را داده‌اند تا در بامیان نیوز باز نشر شود. بنابراین، مدخل مربوط ارزگان انتخاب شده‌است تا در شبکه دیجیتالی بامیان نیوز باز تاب داده‌شود. ارزگان بخش عمده و در خور توجه در دانشنامه بوده‌است. از آنجایی که دانشنامه هزاره، فعلا در اختیار همگان قرار ندارد، به این رو، هر هفته بعد از این، قسمتی از آن به ترتیب در خدمت خوانندگان فرهیخته‌ی بامیان نیوز قرار داده می‌شود.
ناگفته نماند، آنچه در رابطه با تاریخ معاصر ارزگان، در لابلای کتابهای تاریخی چون سراج‌التواریخ، تاج‌التوارخ و مختصرالمنقول و... به‌طور وسیع و پراکنده، بوده، با ادبیات دشوار فهم برای نسل جوان، روایت شده‌است؛ اما روایت دانشنامه هزاره، از تاریخ معاصر ارزگان، با ادبیات فاخر، به روز، فشرده و جامع تدوین و تبیین شده‌است، که وقت خواندن کسیل کننده نبود، به دل خواننده چنگ می‌زند و برای پژوهشگران تاریخ سیاسی هزاره، مفید و مأخذ مورد اعتماد می‌باشد.
ارزگان Orozgan
پروین ولی‌زاده
ولایت
ارزگان یا وُرُوزگان از ولایت مرکزی افغانستان [هزارستان] است. ارزگان بین ولایات قندهار، غزنی، دایکندی، زابل و هلمند قرار دارد. مرکز آن شهر تِیرِینکُوت است. السوالی‌های آن، ارزگان خاص، چُوره، شهید حساس، تیرینکوت، دِهراوُد، گِیزاب، چِنارتُو و سَراب است. تیرینکوت با کابل ۴۷۰ کیلومتر فاصله دارد(نامی، ۱۳۹۵، ص. ۱۲۵). ولایت ارزگان از نظر موقعیت جغرافیایی بین ۶۵۱۷۵۳ تا ۶۷۰۳۴۰ درجه‌ی طول شرقی و ۳۲۲۷۸۴ تا ۳۳۳۳۲۱ درجه‌ی عرض شمالی قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا حدود ۱۹۵۴ متر است. جمعیت ارزگان براساس جدول نفوس کشور در سال ۱۳۹۳، ۳۸۰۴۶۹ نفر برآورد شده‌است.
ارزگان قبل از سال ۱۳۸۳ ش\ ۲۰۰۴ م از شمال به ولایت های بامیان، غور، از جنوب به زابل و قندهار، از شرق به غزنی و از غرب به غور و هلمند محدود بود شامل السوالی‌های چُورَه، اَجرستان (حجرستان)، گِیزاب، دِهراوُد، کَجران، دایکندی، شهرستان، خاص ارزگان و تیرینکوت بود. در این سال ارزگان به دو ولایت ارزگان و دایکندی تقسیم شد. قسمتهای جنوبی، ولایت ارزگان و قسمتهای شمالی آن، ولایت دایکندی را تشکیل داد که شامل شهرستان، میرآمور،اَشتَرلَی، سنگ‌تَخت، خِدِیر، کِیتی، گِیزاب، کَجران و السوالی مرکز (نیلی) است (توسلی غرجستانی، ۱۳۸۷، ص. ۲۰و۲۱). در سال ۱۳۸۴ ش السوالی گیزاب به ولایت ارزگان برگردانده شد و اجرستان به غزنی ملحق شد.
وجه تسمیه: «ارزگان»، «رزگان»، «روزگان»، «روین کان»، «رورکان» شکلهای مختلف نام ارز گاه است که مورخان در کتابهایشان ثبت و ضبط کرده‌اند (موسوی، ۱۳۹۷). برخی نام ارزگان را به دو واژه‌ی «ارگون‌قون» (مغولی) و «ارگینه‌قوند» (ترکی) ارتباط داده‌اند. در افسانه‌های مغولی آمده‌است که قیان بن ایلخان با پسر‌کاکایش نکوز خان به همراه زنان و فرزندان خویش بعد از نجات از اسارت تاتارها محل اصلی را رها کردند و به سوی سرزمین ناشناخته‌ای مهاجرت کردند. آنان در این سفر به کوهی رسیدند و در آنجا جلگه‌ای یافتند که رودهای پرآب و چشمه‌های فراوان داشت. نام آن منطقه را «ارگنه‌قون» گذاشتند (گلی، ۱۳۶۶، ص. ۲۹۲). محمد افضل ارزگانی معتقد است که واژه‌ی ارزگان یک واژه‌ی مغولی است؛ اصل آن «ارگنه‌قون) بوده و در زبان مغولی «ارگنه» به معنی کوه و «قون» به معنی بند است که معنی ترکبی‌اش می‌شود «کوه‌بند». این «ارگنه‌قون» با کثرت استعمال به ارزگون (ارزگان) تبدیل شده است (ارزگانی، بی‌تا، ص. ۱۰۱و۱۰۲). غلام‌حسین موسوی در این‌باره می‌نویسد ارزگان نمی‌تواند برگرفته از «ارگنه‌قون» مغولی باشد؛ زیرا گردیزی در ۲۲۵ سال قبل از حمله مغول، در صفحه‌ی ۳۴۴ از زین‌الاخبار از شخصی به نام «ابو‌اسحاق رزگانی» نام می برد (موسوی، ۱۳۹۷).
جوزجانی کتاب خود طبقات ناصری را در غور تدوین کرده و در سال ۶۵۸ق در هند تکمیل کرده‌است. او ارزگان را از توابع غور و در منطقه‌ی گرمسیر دانسته‌است. نسخه‌های خطی این کتاب به خوبی نشان می‌دهند که کلمه‌ی ارزگان به وسیله‌ی ناسخان، تصحیف و به صورت «آورگان» و «اورکان» نوشته شده‌است و حرف «ر» به «و» بدل شده و نقطه‌ی «ز» افتاده و «الف» به درست به جای خود مانده‌است (موسوی، ۱۳۹۷ به نقل از جوزجانی، ج ۱، ص. ۳۷۰). ابن اثیر در شرح حوادث سال ۶۰۳ق به وضوح از ارزگان نام برده‌است. متأسفانه در این کتاب نیز تصحیف کاتبان و ناسخان به روشنی دیده‌می‌شود. ارزگان در نسخه‌ی خطی کتاب برلین، به صورت «رویرکان» و در نسخه‌ی لندن «روین‌کان» و در نسخه‌ی پاریس «رورکان» نوشته‌است. یعنی «الف» به «ر» و «ر» «واو» تحصفیف و تبدیل شده و نقطه‌ی «ز» از قلم ناسخ افتاده‌است. یاقوت حموی و صفی‌الدین بغدادی، کلمه‌ی ارزگان را به درستی به کار برده‌اند، اما در موقعیت جغرافیاییِ آن به خطا رفته‌اند (مکانی در حوالی شیراز در ایران) اما تردید خود را نیز به طور جدی بیان کرده‌اند (موسوی، ۱۳۹۷ به نقل یاقوت، مراصد، ج۱، التاج، حرف الف).
ارزگان را بسیاری از نویسندگان هزاره و ارزگانی‌ها، «ورَزگان» و «وُرُزگان» می‌گویند و در تذکره‌ها و قباله‌های دولتی هـم «ورزگان» ثبت شده‌است. در لغت‌نامه‌ی دهخدا «وَرز» به معنای کشاورزی و جای کشاورزی است و ناظم‌الاطباء آن را مرتبط با رزیدن و ورزش می‌داند. «وَرز» به معنای کسب، حرفه و کار همیشگی و کشت و زراعت است. با توجه به زمین محوری دوران قدیم که شغل اصلی مردم کشاورزی و دهقـانی بوده، طبق یک نظر دیگر ورزگان می‌تواند به معنای «جای کشاورزی» یا کشاورزان باشد (محمدی‌شاری، ۱۳۹۳، ج۱، ص. ۵۳۴ و ۵۳۵).
ادامه دارد
در قسمت دیگر پشینه‌ی تاریخی ارزگان رقم خورده است.