محمد رفیق رجاء

درین نوشته، جواب های که از طرف بنیاد دانشنامه هزاره، تا هنوز بیان شده مورد توجه است. جواب های که تا هنوز رسما در سایت دانشنامه نشر شده دقیقا مثل مجموعه کار دانشنامه هزاره، سیاسی وسوگرایانه است.به خصوص همان بخش: «منشاء خطاها» چنان غیر واقعی است که اگر بنیاد دانشنامه با همین روش به نشر دانشنامه هزاره،  ادامه بدهند هیچ چیزی برجسته تر از جلد اول تولید نخواهد کرد.غم انگیز تر از همه این است که اگرهمین ها به دیگر زبان های دنیا ترجمه شود ؛ جهان ونسل جدید هزاره ، تاریخ وهویت این مردم را از طریق دانشنامه هزاره بشناسند.

پیش ازهرگونه سخن، برای دانشنامه باید گفت که نفس این کار ستودنی است. این گونه فعالیت ها،نشان می دهند که حیات فرهنگی وسیاسی هزاره ها در مرحله عبورقرار دارد.شناخت هویت  وامکانات خودی؛ اولین گام، برای عبورتاریخی است.ارایه اطلاعات از یک قوم در واقع ساختن تاریخ وایجاد هویت آن مردم نیز است. در هیچ جای دنیا، در واقعیت امر، نویسندگانش نسبت به ساختن تاریخ وهویت یک مردم ، بی طرف نیستند ، چه رسد به اینکه هویت وتاریخ مردم اش را؛ بر اساس سیاست یک کشور خارجی که یک امرمقطعی است،تحریف نمایند.

زمان که دانشنامه هزاره نشر شد ، چون دانشنامه هزاره نبود ومتن آن،جهت گیری خاص سیاسی به طبع دل کشور همسایه داشت ؛ جنجال بزرگ بر پا کرد. باعکس العمل های تحلیلی محافل علمی جامعه افغانستان وبه خصوص هزاره ها مواجه شد. درین هیاهو، بنیاد دانشنامه وعده کرد که جواب های متقاعد کننده ی برای مخاطبین اش دارد. اما با تاسف که جواب ها ی بنیاد دانشنامه هزاره، به نقدهای علمی ومنصفانه، نیز سیاسی وتوجیه گرایانه ارائه شده است. پیش از پرداختن به جواب های بنیاد دانشنامه ، دو نکته قابل توجه است:

نکته اول:  دانشنامه هزاره خود را چنین تعریف کرده است: «اطلاعات در باره فرهنگ، طوایف، تاریخ،جغرافیا،جمعیت،اداب،وروسوم، میراث فرهنگی،شخصیت ها،رویدادها ووقایع مرتبط به قوم.ص 6.)

ریس شورای علمی دانشنامه در سمینارنقد دانشنامه در تاریخ هفت دلو 1397 در قم می گوید که :« پنج اصل، معیارگزینش مدخل ها بوده است:رعایت بی‌طرفی،عدم ارزش‌داوری، جامعیت و نگاه حد‌اکثری، مستند بودن داده‌ها واصل پویایی.» منبع سایت دانشنامه)

با توجه به تعریف ومعیار دانشنامه نویسی در مقدمه همین کتاب، ومعیار های ریس شورای علمی؛ برای ترتیب دانشنامه؛ ریس شورای علمی، در همان جلسه ارزیابی در قم، بلافاصله معیارها وتعریف دانشنامه را نقض می کند ومتضاد سخن می راند.آقای مظفری می گوید: «بیشتر مدخل‌های ما در دانشنامه ، علمای دینی است که به آثار و فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی آنان مانند تدریس، ساختن‌مدارس و مساجد اشاره شده است.» منبع سایت دانشنامه) در سخن دیگر می گوید: «هدف ما تبیین هویت دینی ومذهبی هزاره ها بوده در دانشنامه.» منبع فیسبوک محمد حسین فیاض 7 دلو 1397)

این قلم با توجه به نظرات ریس شورای علمی دانشنامه ونیزبا توجه به مجموع متن ومدخل؛ اضافه می کند که : هدف دانشنامه هزاره؛ برجسته نمودن جناح خاص سیاسی روحانیون تابع سیاست کشور همسایه است. سیاست جهت گیرانه دانشنامه چنان عمدی وتابع سیاست کشور همسایه است که روحانیون ملی وشخصیت های جریان های روشن فکری هزاره هارا ازدانشنامه هزاره ، حذف ویا اندیشه 

وشخصیت انهارا تحریف نموده وسیاست خاص کشور همسایه را بر تاریخ وحیات فرهنگی هزاره ها تحمیل نموده است.توضیح ومستندات در مقاله: (دانشنامه هزاره یا کتمان هویت ملی )

نکته دوم: دو نوع اشتباهات در مجموع دانشنامه هزاره وجود دارند. یکی، اشتباهات قابل اصلاح ودومی اشتباهات غیر قابل اصلاح.

یکم.اشتباهات قابل اصلاح:

این یکی عبارت از ان اشتباهات است که از لحاظ کمبود اطلاعات ودانش غیرحرفه ای در گزینش مدخل ها،عمدی ویا غیرعمدی صورت گرفته وبه سادگی قابل اصلاح است.مثلا:

1.کلمات توهین امیز مثل شورشی خواندن تمام مقاومت هزاره ها بر ضد استبداد وتبعیض حکومت های قومی در افغانستان.

2.اشتباهات درجغرافیا،کلتور،رسم ورواج و از قلم افتادن نام  نشریات ، احزاب وشخصیت ها.

3. تعداد ازمدخل ها هیچ ربط به هزاره ها ندارد. این گونه مدخل ها نیز بعدا امکان باز خوانی دارد وقابل توضیح است.

4.استفاده ازمنابع نامعتبر، مثل اسطوره شکسته.

5.در قسمت ترتیب موضوعی به جای الفبایی نیز امکان اصلاح وجود دارد. این دوستان فقط یک گپ دارد که دانشنامه ها تا هنوز چنین کرده است وما نیز چنین می کنیم.بدون توجه به تغییرات وتحول در چگونگی استفاده از علوم.

دوم: اشتباهات غیرقابل اصلاح .

این نوع اشتباهات عبارت ازتعیین وتبیین محتوای یک مدخل است. اصلاح این نوع اشتباهات بدون تغییر درنویسندگان دانشنامه وسپردن کار بدست ادم های حرفه ای وشخصیت های علمی امکان دیگری ندارد. ریس شورای علمی ریشه های اشتباهات را در سایت «دانشنامه هزار» شاعرانه ردیف کرده است.(منبع سایت دانشنامه) .این گونه توجیهات نشان می دهند که این ها هنوزهم فکر می کنند که هزاره ها در دوران مجبوریت ومحرومیت،عصرتنگنای جهاد ،فشار وبردگی مذهبی کشورهای همسایه قرار دارند.اگر این چنین هم باشد ؛ سیاست ، تبیین فرهنگ وتاریخ یک ملت را از هم باید تفکیک کرد.

منشاء خطاها:

عوامل زیاد است که می تواند در خلق یک اثر علمی نقش موثرومنفی داشته باشد.اما درمورد منشاء خطاها در دانشنامه هزاره، دو عامل اصلی و بنیادی در ارتکاب اشتباهات، وجود دارد که بنیاد دانشنامه آن را آگانه برجسته نمی سازد.الف. جهت گیری آگاهانه وسیاسی.ب. فقدان صلاحیت دانشنامه نویسی.

الف. جهت گیری آگاهانه وسیاسی: داشتن عقاید سیاسی خاص؛ چه مذهبی وچه قومی وتاثیرآن بر گزینش وتحلیل هرگونه مطالب وفعالیت فرهنگی ، به راحتی قابل تشخیص است. ترتیب ومحتوای دائرتالمعارف اریانا،اطلس اتنوگرافی اقوام غیر پشتون درافغانستان و دانشنامه هزاره محصول نویسندگان است که به همه چیز نگاه قومی ویا سیاسی داشته ومتاثرازهمان عقاید، این مجموعه های اطلاعاتی را ترتیب وتالیف نموده است.

دائرتالمعارف آریانا، تاریخ وفرهنگ بیشترین اقوام وملیت های این کشوررا، نادیده گرفته و افغانستان را به قوم خاص تعلق داده است.اطلس اتنوگرافی اقوام غیرپشتون؛ نه تنها هویت فرهنگی وتاریخی برخی از بزرگترین ملیت ها ی افغانستان را انکار نموده؛ بلکه ماهیت انسانی انهارا زیر سوال برده و انها را ذاتا نژاد«لجوج، کینه توز و دروغگو» معرفی نموده است.

درین میان ، دانشنامه هزاره بیشتر از آن دو؛ با هویت انسانی هزاره ها خصومت نموده است.بیشتر به این دلیل که اینها خود را هزاره می دانند امابا امکانات هزاره برای دیگران می نویسند. دانشنامه هزاره با وجود که مدعی معرفی حیات تاریخی وفرهنگی هزاره است. دونوع خصومت غیر قابل توجیه وغیرقابل اصلاح را، مرتکب شده است.

یکم: هویت وزنده بودن یک ملت، تعلق به جرقه های روشنگری وجنبش های علمی، هنری وشخصیت های تاریخ سازوجریان های روشنفکری آن دارد. شخصیت های که یک قوم وملت را برجسته می سازد؛ وجود وکیفیت نشریات واندیشه های روشنگری آنها در جامعه است.وقت که دانشنامه هزاره این سرمایه تاریخی حیات فرهنگی انسان هزاره  را انکار نموده؛ نمی تواند ادعا کند که هزاره هارا به درستی وبدون جهت گیری خاص معرفی نموده است.تفصیل آن در ارزیابی: «دانشنامه هزاره یا کتمان هویت ملی» .

دوم. سیاست دولت های همسایه افغانستان تابع شرایط، منافع انها وزمان است. آنچه مسلم است این است که که حکومت ها با سیاست های خوب ویا بد شان گذشتنی است. هزاره ها به عنوان یک ملیت بزرگ درافغانستان با تاریخ کهن ،فرهنگ وحیات سیاسی اش در کنارفرهنگ های اقوام گوناگون افغانستان، ماندگار است.تلاش تحمیل سیاست مذهبی کشورهمسایه بر تاریخ مبارزات وحیات فرهنگی هزاره ها، اشتباه نیست بلکه یک کار عمدی وآگاهانه است. هرگونه تلاش سیاسی، مذهبی وفرهنگی که هزاره هارا از مردمان ساکن افغانستان جدا نماید به ضررهزاره ها است ؛ چه به وسیله تبیین مذهبی وچه به وسیله کار فرهنگی. این گونه فعالیت ها، از آن نوع اشتباهات نیست که جبران گردد. جنس این نوع تولیدات فرهنگی، قطعا هدف سیاسی دارد وهیچ مناسبت با فعالیت علمی، فرهنگی ومذهبی ندارد.

به عنوان مثال : شخصیت سازی روحانیون که درسرسپردگی کشور همسایه مشهور است وبرجسته سازی کتاب ها ونشریات تبلیغی سیاست کشور همسایه، به نام آثار وتولیدات فرهنگی آنها ونیزاختصاص دادن اکثریت مدخل های دانشنامه برای انها؛ نشانه ای سلامت وصداقت نویسندگان دانشنامه نیست.

جناح روحانیون وابسته به کشور همسایه وتولیدات تبلیغی انها ؛در بخش یا فصل از تاریخ هزاره ها در زمان مجبوریت جهاد باید در دانشنامه می امد. اما انحصار حیات فکری،علمی و سیاسی هزاره ها مربوط قشر خاص در جامعه هزاره، کار قطعا سیاسی است ونه علمی. این روحانیون سیاسی در شرایط خاص جهاد ومقاومت به وجود امد، همان طور که طالبان یا احزاب جهادی اسلامی از درون جامعه تاجیک وپشتون درین شرایط خاص به وجود امدند.اما حالا؛ اگر کسی بیاید تاریخ وحیات فرهنگی وسیاسی پشتونها وتاجیک ها را به حزب اسلامی وطالبان، جمعیت اسلامی ویا مولوی های، این دو ملت بزرگ منحصر نمایند قطعا بی طرف نیستند.اگر این گونه معرفی ودانشنامه نویسی را جهت گیری وخصومت ندانیم، پس کتمان هویت ملی چگونه اتفاق می افتد.

ب: عدم صلاحیت دانشنامه نویسی: مدارک یا سویه تحصیلی و تجربه علمی نویسندگان را کسی نمی داند.نوع گزینش مدخل ها، ویا تحلیل آن، نشان می دهند که برای دانشنامه نویسی تنها توانایی بر شعر وادبیات فارسی ؛کافی نیست. این قلم؛ دانشنامه فنلاندی را که از تجارب چندین دانشنامه جهانی استفاده نموده است ، با دانشنامه هزاره که مقایسه نمودم یکی از تفاوت های مهم، همین است که سویه علمی ورشته تخصصی نویسندگان را کسی نمی داند.برعلاوه دردانشنامه نویسی مهم است که در هربخش چه جغرافیا،تاریخ،فرهنگ، سیاست وجامعه؛ کارشناس همان رشته بنویسند. اما هر گاه طلاب علوم دینی وبهترین نویسنده ویا شاعردر باره تاریخ،فرهنگ ، سیاست وجامعه... چیزی بنویسد؛ نمی تواند معیارهای لازم آن علم را مراعات نمایند.

تامل بر مهم ترین جواب های بنیاد، به منتقدین دانشنامه:

اکثریت جواب ها شاعرانه وتوجیه گرایانه است. فقط برخی از انها که کمی جدی است، ما در اینجا اول جواب های دانشنامه را می اوریم وبعد ذیل حروف (ج) به جواب های مختصرهرکدام بسنده می نماییم.

.1.بنیاد: در گزینش مدخل ها، آن منابع که معتبربود، اورده شده است

ج.1.چطورازهزاران مدخل در نزد شما، اکثریت مدخل ها مربوط به روحانیون وفاداربه کشور همسایه وآثارتبلیغی سیاست کشور همسایه، متن دانشنامه هزاره را، پر نموده است. اکثریت روحانیون غیر سیاسی هزاره مستقل است اما این گروه یا در مدخل ها نیامده وآنهای که نام شان ویا آثار شان آمده است ؛ بطور کامل تحریف شده است. این تحریف تنها شامل شهید مزاری نیست.

ج.2.آیا دانش وحیات فرهنگی وسیاسی یک قوم فقط هویت دینی ان است؟

2.بنیاد: مدخل های که نیامده منابع ان مطابق معیارهای بنیاد دانشنامه نبوده است.

ج: کدام معیار؟ اگر اجازه بدهید رو راست بگویم؛ شما ذهنی سخن می گویید.دانشنامه هزاره به عنوان یک سند در دست رس قرار دارد . در گفتارشما ودر مقدمه دانشنامه هزاره؛ معیار های نسبتا موجه برای دانشنامه نویسی امده است.اما متن ومدخل های که در اختیار چشم وشعور مخاطبین قرار دارد ؛ تنها معیار که مراعات گردیده است صدور سیاست مذهبی کشور همسایه است .منبع: (اکثریت مدخل های مربوط شخصیت ها واثارآنها در دانشنامه هزاره)

3.بنیاد: نويسنده هاي مهم همکاری نکردند.

ج: این گپ شاید درست باشد. اما چرا شما برخی طلاب سیاسی را که مغفول ومرغوب سیاست خاص است انتخاب نمودید وچرا نظارت نکردید، بر انچه انها برای بنیاد اوردند.

4.بنیاد: در جلد اول 25 فی صد از انچه در اختیار داریم امده است.

ج: با توجه به جلد اول وجواب های که تا هنوزمخاطبین دریافت نموده است، آیا تمام 75 فی صد دیگر نیزتولیدات فرهنگی روحانیون پیرو سیاست کشور همسایه نخواهد بود؟.

5.بنیاد: نگاهی ما در تدوین دانشنامه کمی بوده ونه کیفی.

ج.: از میان هزارن کمیت مدخل ها ، چطور این های که امده گزینش شده است؟.

ج: دانشنامه نویسی هم کار کمی است وهم کیفی.باز تاکید می کنم درکار کمی شما چرا از اول کتاب تا اخرکتاب، مدخل ها با معیار سیاست کشور همسایه گزینش شده است؟

پشنهادات بنیاد دانشنامه برای اصلاح:

1.اصطلاح شورشی حذف می شود.

2.در باره افشار مستقلا بحث خواهد شد.

3.برخی از مدخل‌ها اصلاح می شود. نظیر احیای هویت، ابوذر انقلاب، محمد اکبری، سیدحسین انوری، ابوذر غزنوی، امروز ما ومدخل عبدالعلی مزاری.

4. ازسوگیری‌های سیاسی پرهیز می شود.

5.مدخل های جغرافیا اصلاح می شود

6.اسطوره شکسته حذف می شود.

ج. آنچه درینجا برای اصلاح وحذف وعده شده است، نشان می دهد که هدف بنیاد دانشنامه هزاره ،فقط متقاعد نمودن انهای است که روی این نمونه ها انگشت گذاشته است. اکثریت منتقدین، این ها را نمونه گرفته است. معنی نمونه این است که اکثریت مدخل های که مربوط شخصیت های روحانی وآثار انها است جهت گیرانه است وبیشترین گزینش ها درمتن ومدخل، آز آن، روحانیون است که پیروسیاست کشور همسایه وهزاره هارا وسیله معیشت شخصی وگروهی خود قرار داده است.مثلا. انصاف، نشریه سید عیسی مزاری ودها نشریات وکتاب های تبلیغی وشخصیت های وارداتی از این دست، در دانشنامه امده است که بنیاد دانشنامه هزاره نسبت به آنها مسکوت است.

شاید هیچ کسی انکار نه نماید که نشریات مثل انصاف وشخصیت های مثل سید عیسی مزاری جدای از اینکه تلاش دارند هزاره ها را، در مقابل اقوام دیگرافغانستان قرار دهند، یکی از تاثیرات آن؛ این است که حتی همین کشور همسایه حاضر به معامله سیاسی معمول با هزاره ها نیست. معامله سیاسی معمول این است که در قبال همسوی سیاست کشورهمسایه؛ امکانات حمایتی را طلب می نماید ودر قبال دارد.اما واکنون کشورهمسایه با داشتن ادم های مثل سید عیسی مزاری ونشریات او، در درون جامعه هزاره، نیاز به معامله سیاسی ندارد.آیا این سخن بر تمام تاریخ روابط شیعه های افغانستان با جمهوری اسلامی ایران صدق نمی نماید؟.

سوم. منشاء خطاء به نظربنیاد دانشنامه:

یک.بنیاد: برخی اشتباهات ناشی ازخطا در منابع است.

ج: این منابع را که انتخاب کرده،از میان هزاران منبع که شما ادعا دارید در اختیار شما است.

دوم. بنیاد: در افغانستان تحقیق علمی بی پشینه است.

ج. یکی ازاعضاء شورای علمی در لندن در «محفل رونمایی دانشنامه هزاره»گفته بود که حد اقل چندین دانشنامه به چندین زبان مورد مطالعه قرار گرفته است.ایا این کافی نیست؟

سوم. بنیاد:عدم تجربه کافی در دانشنامه نویسی.

ج: نویسنده گان هزاره، اکنون در سراسر جهان وکتاب خانه های آن حضور دارند.ضرور نیست فقط نویسندگان طلاب علوم دینی در ایران، دانشنامه هزاره را ترتیب نمایند. تمام تجارب جهانی دانشنامه نویسی اکنون از طریق دها نویسنده مردم ما، در سراسر جهان میسر است.

چهارم .باز تعریف مدخل ها.

ج: این به معنای اعتراف بر جهت گیری در دانشنامه نویسی است واعتراف بر واقعیت یک کار درست است .این جهت گیری فقط در برخی مدخل ها وکلمات نیست بلکه متن ومحتوای دانشنامه سراسر تاریخ وهویت سازی برای هزاره ها مطابق سیاست کشور همسایه است.اما اصل سخن این است که بدون تغییرنویسندگان دانشنامه هزاره، چگونه باز تعریف مدخل ها امکان دارد.تمام مشکلات کنونی دانشنامه هزاره ، ناشی از این است که نویسندگان اکثریت مدخل ها ؛ نسبت به هویت فرهنگی هزاره ها، آگاهانه جهت گیری سیاسی ،به نفع سیاست کشور همسایه دارند. یعنی انها هویت تباری هزاره ها وفرهنگ انسانی وسیاسی هزاره ها را انکاریا تحریف نموده و آن را براساس رنگ سیاسی ومحتوای مذهبی،آن هم بر اساس تلقی سیاست مذهبی کشورهمسایه ، تعریف وتبیین نموده است.

اکثریت مدخل های دانشنامه ،آگاهانه وعلنا هویت انسانی هزاره را بر نمی تابند. در حال که هویت تباری وفرهنگ انسانی ونیزحضورفرهنگ دینی در حیات فرهنگی جامعه هزاره؛  هردو واقعیت است. خوش بختانه ریس شورای علمی دانشنامه این واقعیت را اعتراف نموده است . اودر محفل نقد دانشنامه در قم چنین گفت:«دانشنامه هزاره، محتوامحور بوده و دقیقاً در راستای تبیین هویت دینی و اجتماعی هزاره‌ گام برداشته‌است. معرفی علما، بازتاب دادن فعالیت‌های آنان، تببین آداب و رسوم مذهبی مردم هزاره و... جز به تصویر کشیدن واقعیت اجتماعی و مذهبی مردم هزاره، چیز دیگری نخواهد بود. درست است که در دانشنامه از اصطلاحات و عبارت‌های مذهبی و ارزشی دوری گزیده شده، اما از نظر محتوا، بخش بزرگ دانشنامه هویت مذهبی و اجتماعی مردم هزاره را بیان می‌کند»منبع:سایت دانشنامه و ص.فیسبوک ، گزارش محمد حسین فیاض یکی از نویسندگان دانشنامه، از جلسه نقد دانشنامه در قم یک‌شنبه 7دلو .1397

یعنی برخی از مدخل ها وکلمات مثل "اجتماعی" که مذهبی نیست برای توجیه ذهنیت ها است، تا دیگران فکر نمایند که ما واقعا دانشنامه می نویسیم ونه دین نامه ویاآخوند نامه، بر اساس منابع نشریات کشور همسایه.

نتیجه وراه حل:

اول: تا سالها، تاثیر اسلام سیاسی نوع جمهوری اسلامی، عربها وپاکستان؛ با تاسف که بر اوضاع فرهنگی وعلمی کشور ما، باقی خواهند ماند.اما تمام کسانی که تعلق به افغانستان دارند ونمی خواهند هزاره هارا از گذشته تاریخی افغانستان جدا نمایند ویا این مردم را ازحیات فرهنگی وملی افغانستان مطابق سیاست کشور خاص ، برش نمایند؛ این مسئله را درتولیدات کارهای فرهنگی درنظربگیرند.مراعات نمودن معیار های علمی وبی طرفی نسبت به سیاست های مذهبی کشور های همسایه، در هر گونه فعالیت های علمی وفرهنگی کار های اکادمیک را ماندگار می سازد.

دوم: جنجال های تبلیغاتی پیرامون برخی از مدخل ها به کنار، به نظر این قلم، اگر شورای علمی فکر می کند که انتقاد ها در تقابل هم قرار دارند.این تقابل قابل حل است. دانشنامه در انحصارروحانیون واثار انها نباشد.بلکه تمام تولیدات فرهنگی وعلمی را درجامعه هزاره بدون سوگرایی سیاسی ومذهبی انعکاس دهند.

سوم: گرایشات متفاوت دانشمندان در رشته های مختلف، در شورای علمی دانشنامه جذب، فعال وموثر شوند.

چهارم: مرکزنویسندگان دانشنامه به کابل منتقل گردد.

پنجم: چند نفر از کشورهای جهان هماهنگ شده امکانات نشر ان را ، در صورت تغییر نویسندگان و بی طرفی کامل بنیاد دانشنامه هزاره، سازماندهی مالی نمایند.

ششم: در باره چگونگی اصلاحات همین جلد اول وادامه کار دانشنامه " شورای علمی ونویسندگان" جدید تصمیم بگیرند.