محمد مرادی
«پټه خزانه» یا «گنجینه پنهان»، کتابی است که گفته می‌شود بین سال‌های ۱۱۴۱ و ۱۱۴۲هجری قمری به مدت دو سال توسط «محمد هوتک» فرزند «داوود» در قندهار نوشته شده است. مؤلف، در مقدمه این کتاب گفته است که به سفارش «شاه حسین هوتک»، اقدام به تحریر کتاب پته خزانه کرده است. شاه حسین، برادر «محمود هوتک» فاتح اصفهان است که پس از لشکرکشی برادرش به اصفهان، حاکم قندهار شد. شاه حسین و محمود افغان، فرزندان «میرویس خان» هستند که اکنون مقبره میرویس، در منطقه «کهکران» در غرب شهر قندهار قرار دارد. محمد هوتک، کتابش را به سه خزانه تقسیم کرده است که شامل ۵۰ تن از شاعران زن و مرد پشتوزبان قدیم و معاصر نویسنده از قرن دوم تا دوازدهم هجری قمری است. «عبدالحی حبیبی»، مصحح کتاب پته خزانه در مقدمه این کتاب، یادآوری کرده که کتاب را در بهار سال ۱۳۲۲خورشیدی به دست آورده است اما او توضیح نداده که این کتاب چگونه در اختیارش قرار گرفته است. حبیبی که از نویسندگان معاصر افغانستان بود، در بخشی از مقدمه‌اش نوشته است :
"راجع به اهمیت و مزایای کتاب و چگونگی نسخه مکشوفه، سخن‌های گفتنی زیادی دارم و هم لازم است که در اطراف سبک نگارش و نثرنویسی مؤلف دانشمند و هم راجع به اشعار و آثاری که در این کتاب از مدت‌های قدیم ضبط شده، ابحاث مفصلی نگاشته آید که این مقدمه کوتاه گنجایش آن را ندارد."
کتاب پته خزانه پس از تحشیه و تعلیقی که حبیبی در سال ۱۳۲۳خورشیدی بر آن نوشت، توسط «انجمن پشتو» یا «پښتو ټولنه» به سفارش «محمد نعیم» وزیر وقت معارف و وزیر اسبق خارجه افغانستان، در کابل به چاپ رسید. این کتاب توسط حبیبی و همکارانش به فارسی نیز ترجمه شده و از همان ابتدا، ترجمه فارسی، صفحه به صفحه در مقابل متن پشتو، به چاپ رسیده است. کتاب پته خزانه برای دومین بار، توسط وزارت معارف یا آموزش‌وپرورش افغانستان در سال ۱۳۳۹خورشیدی در ۵۰۰۰ نسخه تجدید چاپ شده است که از همین چاپ، در یادداشت حاضر بهره برده شد. پته خزانه، یکی از جنجالی‌ترین کتاب‌ها در افغانستان است که موافقان و مخالفان سرسختی دارد. موافقان این کتاب که کم نیستند، آن را سند هویت پشتون‌ها می‌دانند که بدون آن، هویت پشتون‌ها قبل از قرن دهم هجری، مخدوش است. مخالفان کتاب پته خزانه نیز که در بین پشتون‌ها و غیرپشتون‌ها فراوانند، به دو دسته تقسیم می‌شوند. دسته اول، از اساس کتاب پته خزانه را قبول ندارند و آن را جعلی می‌دانند. این دسته معتقد است که عبدالحی حبیبی و همکارانش، کتاب پته خزانه را در چارچوب پروژه پشتونیزه کردن افغانستان، نوشتند و آن را به شخصی که وجود خارجی نداشته، منسوب کردند. این گروه از مخالفان، نبود نسخه اصلی کتاب پته خزانه را دلیل اصلی جعلی خواندن این کتاب می‌دانند. آن‌ها بارها از موافقان کتاب پته خزانه پرسیده‌اند که اصل نسخه پته خزانه کجا و پیش کیست؟ اما پاسخی دریافت نکرده‌اند. «قلندر مومند»، از دانشمندان و ادیبان زبان پشتو و نویسنده جامع‌ترین فرهنگ لغت پشتو، از این دسته است و کتابی تحت عنوان «پته خزانه فی المیزان» در رد پته خزانه نوشته است. این دسته از مخالفان، روی سبک نظم و نثر کتاب پته خزانه نیز حرف دارند و سبک آن را مربوط به دوره معاصر می‌دانند. اشتباهات در روزها و تاریخ‌های کلیدی کتاب پته خزانه، از دیگر دلایل مخالفان برای جعلی بودن کتاب است که موافقان کتاب، پاسخی برای آن پیدا نکرده‌اند. مخالفان می‌گویند که حبیبی و همکارانش موقع نوشتن کتاب پته خزانه، تصور نمی‌کردند که روزی، ابزار استخراج تاریخ، چنان پیشرفت کند که به راحتی تاریخ هفت هزار ساله بشر را مشخص کند. نگارنده این یادداشت، بدون توجه به انتقاد مخالفان پته خزانه، روزها و تاریخ‌های اصلی کتاب را شخصاً محاسبه کرده که بسیاری از تاریخ‌ها و روزها اشتباه است. مثلاً محمد هوتک شخصی که کتاب پته خزانه منسوب به اوست، در آغاز کتاب نوشته است:
"دغه کتاب چه ما په کښلو ابتداء وکا، ورځ وه د جمعی ۱۶ در جمادی‌الثانی سنه وه ۱۱۴۱هجری.
یعنی چون "به نگارش این کتاب آغاز کردم، روز جمعه بود، ۱۶ جمادی‌الثانی سال ۱۱۴۱هجری."
وقتی که من با نرم‌افزارهای تبدیل تاریخ، شانزدهم جمادی‌الثانی سال ۱۱۴۱هجری قمری را محاسبه و استخراج کردم، این روز برابر با دوشنبه بوده است نه جمعه.
به هر حال، دسته دیگر از مخالفان کتاب پته خزانه، اصل کتاب را قبول دارند اما آن را ساخته و پرداخته محمد هوتک می‌دانند که ارزش تحقیقی و پژوهشی ندارد. به گفته این دسته از مخالفان، کار محمد هوتک، پایه علمی نداشته بلکه او تاریخ شفاهی و گفته‌های کوچه و بازاری عصر خود را درباره برخی از شخصیت‌های کتاب مثل «امیر کرور»، جمع‌آوری کرده است. هر چه باشد، موضوع پته خزانه را باید به دور از تعلقات قومی و زبانی مورد تأیید و یا نقد قرار داد. در حال حاضر، یکی از اصول اولیه تأیید نسخه‌های خطی و قدیمی کتاب‌ها، ارائه اصل نسخه کتاب است. اگر طرفداران و موافقان پته خزانه بتوانند، نسخه اصلی کتاب را در معرض دید عموم قرار دهند، به بسیاری از سوال‌های مخالفان پاسخ داده‌اند و در غیرآن، وزنه به نفع مخالفان باقی خواهد ماند.
مرادی جمعه ۱۳۹۸/۱/۱۶