مصاحبه دهقان زهما با "هفته نامه ی جاده ی ابریشم"
مصاحبه گر: محمد احمدی
.1 چپ چیست؟[۱] ایدئولوژی است یا ریشه های فلسفی دارد؟
"چپ" در وهله ی نخست نمادی برای یک نوع رویکردِ سیاسی است و خاستگاهِ اصلی آن اروپا است. "چپ ها" و "راست ها" دوقطبی های متضاد اند که دستِ کم بعد از انقلابِ کبیر فرانسه، جهانِ سیاسی را به دو جبهه تقسیم کرده اند. "چپ" از زمانی که پا به عرصه ی وجود گذاشت اصل و معیار سیاسی- اجتماعی او عدالتِ اجتماعی، آزادی و همبستگی بوده است. واما، قرنِ بیستم به ما نشان داد که سوسیالیسم به اصطلاح موجود در اشکالِ لنینیستی و مائویستی آن چگونه آزادی های فردی را قلع و قمع نمود و آن جمله ی پرآوازه ی مارکس را به طاقِ نسیان سپرد که اجتماعِ آزاد تنها هنگامی می تواند تحقق یابد که آزادی هر فرد پیش شرط بنیادین برای آزادی همگان باشد. جمله ای را که به طورِ غیر مستقیم نقل کردم، بایستی خیلی جدی گرفت، زیراکه مارکس آزادی های فردی را در تناقض با آزادیِ کلِ جامعه از روابط سرمایه دارانه تلقی نمی کرد.
در همین جا باید بگویم که واژه ی "چپ" در شکلِ مفرد آن گمراه کننده است، زیراکه ازمنظر تاریخی "چپ ها" وجود داشته اند و نه "چپ". با این همه، این پرسش که "چپ چیست ؟" همواره در حوزه ی داغ ترین مباحث قرار داشته است. سخنِ پرآوازه ی سارتر را به یاد آوریم که "چپ" و "راست" را فاقد هرگونه ارزش تلقی می کرد. تجارب تاریخی در قرنِ بیستم نشان می دهد که نه تنها "چپ" به شکلِ مفرد وجود ندارد، بلکه با تغییر شرایط تاریخی می توان این مفهوم را از نو معنا بخشید و با محتوای جدید پر کرد. در آلمان مارکسیست-لینینست ها، شبه ی ضد امپریالیست ها، ضد آلمانی ها، حزبِ چپ ها و بخشی از سبزها همه خود را "چپ" تلقی می کنند. واما، شکاف ایدئولوژیک و سیاسی بینِ این جناح ها عمیق است.
سوال شما که آیا "چپ" ریشه های فلسفی و یا ایدئولوژیک دارد، می تواند سوءتفاهم بیآفریند. چرا؟ به خاطر این که پرسشِ شما این ذهنیت را القأ می کند که فلسفه یک تافته ی جدا بافته از ایدئولوژی است. به سخنِ دیگر، در این پرسش فلسفه در تقابل با ایدئولوژی قرار داده می شود و برساختی است کاملا دو قطبی. فلسفه می تواند ایدئولوژی را نقد کند، ولی می تواند به بهانه ی نقدِ ایدئولوژی و یا نقدِ تمامیت خواهی ایدئولوژی بیآفریند. بهترین نمونه در این زمینه آقای پوپر و پست مدرنیست ها اند که ایدئولوژی و تمامیت خواهی را فقط و فقط در نظریه ها و جهان بینی ها می جویند، ولی فراموش می کنند که در روابط سرمایه دارانه ایدئولوژی و تمامیت خواهی، طوری که مارکس به درستی نشان داده است، ریشه در روابط تولیدی دارد، زیراکه ارزش همه ساحاتِ جامعه را تحت سیطره خویش در می آورد. از این رو یک گرایش واقعی در روابط سرمایه دارانه است و نه ابداع روشنقکرانِ ماجراجو و خودخواه.
بی گمان، "چپ" هم ریشه های فلسفی دارد و هم ریشه های ایدئولوژیک. ِمارکسیسم-لنینیسم در شکلِ حزبی آن کوشید که اندیشه های مارکس را مبدل به یک نظام فلسفی کند، در حالیکه مارکس هرگز تلاش نورزید که یک نظام فلسفی را پی ریزد. این بدین معنا نیست که مارکس فلسفی نمی اندیشید. مارکس در اقتصادی ترین آثارش نیز فلسفی می اندیشد، ولی تأکید می ورزم که هرگز قصد پی ریزی یک نظام فلسفی را نداشت. همچنین باید گفت که مارکسیست-لنینیست ها در قرنِ بیستم کیشِ شخصیت پرستی را دامن زدند و اندیشه های مارکس را مبدل به ایدئولوژی کردند. بی نهایت غم انگیز و تأسف آور است که اندیشه های اندیشمندی همچون مارکس که به طورِ پیگیر تلاش ورزید تا ایدئولوژی را فی نفسه در تاریخ جهانی، یعنی تقسیم کار به کارِ جسمی و کارِ فکری، و بتواره گی کالا را در روابط سرمایه دارانه به نقد کشاند، به "ایدئولوژی طبقه ی کارگر" مسخ شد. از این رو باید میانِ اندیشه های مارکسی و مارکسیسم-لنینیسم در شکلِ حزبی آن تمایز قایل شد. در واقع، مارکسیسم ها نیز در ذیل نقدِ ایدئولوژی مارکسی قرار می گیرند.
2. سرشت تاریخی چپ در غرب چه بوده، از کجا به کجا رسیده، محدویت ها و امکان های آن چه بوده؟
سخن راندن از "سرشتِ تاریخی چپ" در غرب در یک مصاحبه بس دشوار می نماید. از نظرگاهِ من "چپ ها" یک سرشت تاریخی ثابت ندارند. به طورِ مثال، سوسیال دموکراسی در غرب، که در آغاز انقلابی و هوادارِ براندازی روابط حاکم سرمایه دارانه بود، در آغازِ قرنِ بیستم از مواضع رادیکالش فاصله گرفت. در برابر سوسیال دموکراسی و احزاب سیاسی محافظه کار و فاشیستی احزابِ کمونیست سربلند کردند که همواره به وحشیانه ترین شکل سرکوب شده اند. واما، از منظر تاریخی آنچه چپ ها را با هم پیوند می زند، همانا مبارزه برای عدالت اجتماعی، آزادی و همبستگی است. در دهه های بیست و سی قرنِ بیستم چپ های رادیکال در غرب پا یگاهِ کارگری داشتند و به همین دلیل وقوعِ انقلابِ کارگری و براندازی روابط حاکم، به گونه ی مثال در آلمان و یا ایتالیا، یک تصور انتزاعی نبود. جمهوری وایمار و خیزش های کارگری را در دهه های بیست و سی در آلمان به یاد آورید. با کمالِ تأسف باید گفت که اکثریت احزابِ کمونیست در دهه های بیست و سی میلادی در اروپا سخت متأثر از بلشویسم و استالینیسم بودند که در پاره ای از موارد مبدل به سرنوشت برای آنها شد. به گونه ی مثال، برداشت نادرست استالینیستی از روابط حاکم باعث شد تا حزب کمونیست آلمان، به رهبری ارنست تیلمن، نازیسم و فاشیسم را در آلمان و اروپا دستِ کم گیرد وفاشیسم را با سوسیال دموکراسی در یک ردیف قرار دهد؛ آنهم در شرایطی که فاشیسم در آستانه ی تصاحب کاملِ قدرتِ دولتی بود. پسانتر ها کمونیست ها در کنارِ سوسیال دموکرات ها، یهود ها و کولی ها در اردوگاه ها نابود شدند.
همان طور که آگاه هستید، انقلاب اکتبر یکی از مهم ترین رخداد ها در آغاز قرنِ بیستم است. این انقلاب برای طبقه ی کارگر و همه ستم دیده گان امید آفرید. هرچند که شوروی سابق در آغاز یک جزیره ی اوتوپیا در نقشه ی جهان بود، ولی با رشد سرمایه داری دولتی و اختناق سیاسی در شوروی سابق بزرگترین ضربه را بر جنبش های چپی و کارگری در اروپا وارد کرد و باعث بد نامی مارکس و سوسیالیسم در غرب شد.
سوال شما که امروزه "چپ در غرب از کجا به کجا رسیده؟" می تواند این باشد: واقعیت این است که اگر در گذشته سوسیالیسم بدیل بالفعل در برابر سرمایه داری بود، اکنون، یعنی در قرنِ بیست و یکم، سرمایه داری به صورت بالفعل بدیلی ندارد؛ آنهم در اوضاع و شرایطی که به قولِ مورخِ شهیر انگلیسی، اریک هابسبام، بیشتر از پیش بایستی نقد شود و در برابرِ او بدیل ارائه گردد.
3. چپ در جهان توسعه نیافته، بالاخص افغانستان از کی و چگونه شکل گرفت؟
در زمینه ی شکل گیری جنبش های چپی در کشور های توسعه نیافته نمی توانم اظهار نظر کنم، زیرا نیازمند پژوهش جداگانه است و تا اکنون موضوعِ کارِ من نبوده است. تاریخِ رشد جنبش های چپی در آمریکای لاتین با تاریخِ رشد جنبش های چپی و سوسالیستی در هندوستان، چین و یا ایران در قرنِ بیستم تفاوت زیاد دارد. و اما، درباره ی شکل گیری جنبش های چپی در افغانستان: تا جایی که من می دانم جنبش های چپی در دهه ی شصت میلادی در افغانستان پا به عرصه ی وجود گذاشته اند. آنچه را که گفتم به این معنا نیست که پاره ای از افراد قبل از دهه ی شصت با مفاهیم "چپ" و "راست" در افغانستان آشنا نبودند. به طورِ مثال، علی محمد زهما درآغاز دهه ی پنجاهِ میلادی به لندن سفر کرد تا به تحصیلاتش ادامه دهد و در لندن با اندیشه های مارکس و با مارکسیست ها آشنا شده است. زهما در هنگام اقامتش درلندن از شاگردانِ جان دیسموند برنال بوده و به رهنمای وی در مدرسه ی شبانه ی مارکسیستی "سرمایه" را مطالعه کرده است. بهرو، از دیدگاهِ من با پایه گذاری حزب دموکراتیک خلق در سال 1965 میلادی برای نخسین بار یک جریانِ چپی به شکلِ سازمان یافته ابراز وجود کرده است که در سالِ 1978 میلادی با یک کودتای نظامی قدرتِ سیاسی را فراچنگ آورد.
در اپریل سالِ 1968 میلادی جریده ی "شعله ی جاوید" در کابل منتشر شد که مدیر مسوول آن آقای رحیم محمودی بود. این جریده یازده شماره به نشر رسید. نویسنده گانِ "جریده ی شعله ی جاوید" گرایش به اندیشه های مائو داشتند، ولی "شعله ی جاوید" از سوی یک سازمان بیرون داده نمی شد. در سال 1357 "سازمان رهایی خلق های افغانستان" (سرخا) اعلام موجودیت نمود. این سازمان به ابتکار اکرم یاری و صادق یاری پایه گذاری شد. پسانترها افرادیِ که با این سازمان همکاری و تماس داشتند، دست به ایجاد سازمان های دیگر زدند که به "خط پیگن" مشهور بودند. به طور نمونه در دهه ی هشتاد میلادی "سازمان رهایی"، "سازمانِ اخگر"، "پیکار" و "دسته ی پیشقراول کارگرانِ افغانستان" گرایشات مائویستی داشتند، که هرگز همدست و همصدا نبودند، ولی همه در مقاومت علیه شوروی سابق شرکت فعال داشتند. این سازمان ها باور به "جنگِ رهایی بخشِ ملی" داشتند. سازمانِ آزادی بخشِ مردم افغانستان (ساما) به ابتکارِ مجید کلکانی و یارانِ وی در آغاز دهه ی هشتاد میلادی تأسیس شد. هرچند که این سازمان نیز متأثراز اندیشه های مائو بود، ولی تأکید بر یک " خطِ ملی" داشت و به همین دلیل "جبهه ی متحد ملی" را نیز سازمان دهی کرد. سازمان های نامبرده به شکلِ خونین از سوی دولت و مجاهدین سرکوب شدند. اختلافِ اصلی این سازمان ها را با حزب دموکرانیک خلق باید در جدال بر سرِ "اصول" و "اصول گرایی" جست. در ضمن باید بگویم که سازمان های چپی مخالف حزب دموکراتیک خلق نیز همواره همدیگر را متهم به رویزیونیسم و تخطی از اصول مارکسیسم-لنینیسم می کردند و درزمیانِ آنها آشکار بود. سازمان های چپی با گرایش مائویستی را نیز می توان در ذیلِ "چپِ ناسیونالیستی" قرار داد.
تاریخ جنبش های چپی هنوز در افغانستان به گونه ی انتقادی از منظر مارکس، و یا دقیق تر بگویم مارکسی، نوشته نشده است. به خاطر این که یک چنین پروژه ی پژوهشی تحقق یابد، باید به مواد و اسناد دسترسی داشت. امیدوارم در آینده یک آرشیو ایجاد شود تا بدین وسیله اسناد از انحصار افراد و گروه ها بیرون آیند. تحققِ یک چنین پروژه ای در شرایط کنونی غیر ممکن می نماید.
بازمانده گانِ حزب دمکراتیک خلق یا از گذشته ی سیاسی شان همچنین دین باورانه دفاع می کنند و یا آن را انکار می کنند. آنچه را که گفتم در رابطه با بسیاری از افرادیِ که گذشته ی مائویستی داشتند، نیز صادق است. نمونه ی بارز آن آقای رنگین اسپنتا است. ایکاش ایشان به جای انکار گذشته ی سیاسی اش، به گونه ی انتقادی جنبش های چپی را واکاوی می کرد و تجارب خود را نیز می نوشت. نسل جدید چگونه می تواند از نسل پیشین بیآموزد و از او فراتر رود، هنگامی که نسل پیشین گذشته ی سیاسی اش را انکار می کند و تجارب اش را در اختیار نسل جدید نمی گذارد؟
4. تجربه ی افغانستان از چپ چیست و چه تحولی را طی کرده؟
همان طوری که می دانیم در افغانستان چپ های هوادار شوروی سابق قدرتِ دولتی را تصاحب کردند؛ کودتا را انقلاب نامیدند و از شعار " زنده باد ایدئولوژی طبقه ی کارگر" هرگز خسته نمی شدند. از آنجایی که به مارکسیسم-لنینیسم ایمان آورده بودند، هرگز نقد را برنمی تابیدند. دین باورانیِ که دینِ شان را عوض کرده بودند. نه تنها تعمل نقد را نداشتند، بلکه هزاران دگر اندیش را زیر عناوینی چون "مرتجع" و "رویزیونیست" سر به نیست کردند. از انترناسیونالیسم و "کشور های برادر" سخن می راندند، ولی ناسیونالیسم را دامن می زدند. در یک کلام، با افکار مارکس کاملا بیگانه بودند و از طریق ترجمه های آثار لنین با مارکس آشنا شده بودند. هیچ گونه توجهی به متن های تاریخی نداشتند؛ شرایط تاریخی روسیه را در آغاز قرنِ بیستم در افغانستان فرافکنی می کردند. دست و دهنِ حزب دموکرانیک خلق به سوی شوروی سابق دراز و باز بود و منتظر فرمان از مکه ی به اصطلاح سوسیالیستی، که همانا ماسکوباشد، بود. به سخنرانی های به جا مانده از نورمحمد تره کی، ببرک کارمل و دیگر اعضای برجسته ی حزب دموکراتیک خلق توجه کنید، عرق برجبینِ آدم نقش می بندد؛ همه اش شعار و "زنده باد" و "مرده باد". نجیب در یکی از سخنرانی هایش می گفت: "به ریسمانِ خدا و افغانیت چنگ زنید."
پس نباید شگفت زده شد که با فروپاشی شوروی سابق حزب دموکراتیک خلق قطب نما ی خود را از دست داد و به خاطر استحکام قدرتِ مرکزی واقعیت های اجتماعی را بیشتر از پیش اتنیکی کرد. ملیشه های قومی برای نخستین بار در دوره ی حاکمیت نجیب پدیدار شدند که در واقع امر یک پروژه ی دولتی به خاطر حفظِ قدرت بود. جالب توجه این است که همین پروژه ی ملیشه سازی نقش مهم در سقوط رژیم نجیب بازی کرد.
در برابر چپِ هوادار شوروی سابق ما شاهد "چپِ مقاومت" هستیم که در دوره ی اشغال افغانستان توسط شوروی مقاومت کردند و قربانی شدند. "چپِ مقاومت" نیز در توهم بسر می برد و در پاره ای از موارد به تصفیه های خونین درون سازمانی دست زدند.
تا جایی که من خوانده ام، نمی توان از یک تحول مثبت سخن راند. اصولا ما امروزه با افراد چپ اندیش در افغانستان سروکار داریم و نه با جنبش های چپی. از تحول مثبت هنگامی می توان سخن زد که "چپِ سنتی" در افغانستان گذشته اش را از منظر انتقادی بازخوانی کند.
5. شما جریان های سیاسی چپ افغانستان را به معنای مدرن "حزب" می دانید؟ آیا تا کنون در افغانستان حزب شکل گرفته است؟ چه در زمان شاهی، دوره ی چپی ها و دوران مجاهدین؟
اگر "حزب" را به مثابه ی یک نهادانضباطی و ایدئولوژیک تلقی کنیم، بی گمان حزب دموکزاتیک خلق در ذیل آن قرار می گیرد. در رابطه با احزابِ اسلامی موضوع بغرنج تر است و نیازمند پژوهش. واما، اگر منظور شما احزاب لیبرال است که باور به پورالیسم درونی دارند، باید بگویم که من با چنین نمونه ای برنخورده ام.
6. می دانیم که جریان چپ افغانستان ، به خصوص جناح خلق، دست به کشتار های
وحشتناک دست زد. پلیگون نمادی از حاکمیت یک رژیم وحشت گستر است. ریشه های این کشتار ها در کجا نهقته است؟ ایدئولوژی و یا قومیت؟
گفتم که وحشت گستری رژیم خلق و پرچم ریشه در ایدئولوژی آنها دارد. خلق و پرچم به معنای واقعی کلمه تمامیت خواه بودند و هرگز نقد را تاب نمی آوردند. حزب خلق ریشه های عمیقِ قومی نیز داشت. امین با هزاره ها کینه توزی و خصومت می ورزید. تره کی پس از سرکوبِ قیام بالاحصار در خطاب به مردم افغانستان گفت: ما شیعه ها را به خاک همسان کردیم. رگه های قومی حزب دموکراتیک خلق پس از فروپاشی شوروی سابق بیشتر از پیش نمایان شد. بسیاری از پشتون ها، تاجیک ها و هزاره های این حزب به احزاب اسلامی که در دوره ی جنگ سرد در امتداد جاده ی قومی شکل گرفنه بودند، پیوستند.
7. پس از نگاه تاریخی به چپ در اقغانستان، و با توجه به غنای فلسفی در غرب پس از مارکس و اکنون میان فیلسوفان فرانسوی کسب کرده، می توان گفت آنچه چپ می نامیم، چپ نیست؟ چرا؟
فکر می کنم به این پرسش در بالا به گونه ی غیر مستقیم پاسخ داده ام. از نظر من "چپِ سنتی" در افغانستان به طور جدی با افکار مارکس دست و پنجه نرم نکرده است. بگذارید دو خاطره ام را در همین زمینه کوتاه بیان دارم: در آغاز دهه ی نود میلادی با شوهر خاله ام، که از اعضای کمیته ی مرکزی پرچم و از دوستانِ قدیمی کارمل بود، دیدار داشتم. ایشان افغانستان را تازه ترک گفته بودند. ما با هم مناظره کردیم. در جریانِ بحث آن مرد به گونه ی آشفته از مارکس و لنین نقل قول می کرد تا مرا میخکوب کند. حوصله ام سر رفت و من به آن فرد گفتم که من شک دارم که رهبری حزب خلق و پرچم "سرما یه" را خوانده باشد. او به پاسخ من گفت: ما همه "سرمایه" را خوانده ایم و در حزب تدریس می شود. متوجه شدم که می خواهد بر کلاهِ من پر زند. به همین دلیل از او پرسیدم: پس لطف کنید و به من بگویید که "سرمایه" با کدام بحث آغاز می شود؟ چهره ی شوهرخاله ام از عصبانیت سرخ شد و فریاد زد: "با من بحث های علمی را بگذار کنار و عامیانه سخن بگو!"
یک خاطره ی دیگر: در اوایل دهه هشتاد در آلمان "اتحادیه ی عمومی محصلین افغانی در خارج از کشور" فعالیت داشت. در این اتحادیه چهره های برجسته ی سازمان های مائویستی که در جبهه ی مقاومت علیه شوروی سابق می رزمیدند، عضویت داشتند. من نیز در تظاهرات و نشست های آنها شرکت می کردم. در آن زمان نو جوان و شاگرد مدرسه بودم. در این اتحادیه افراد با گرایشاتِ مائویستی بیشتر مصروف تسویه حساب با همدیگر بودند و همواره این یکی آن دیگر را متهم به رویزیونیسم و انحراف از اصول می کرد. به یاد دارم که این اتحادیه هرگز یک کلاس برگزار نکرد تا "سرمایه" به زبانِ آلمانی خوانده شود. اصولا توانایی یک چنین کاری را نداشتند.
درنشستی یکی از اعضای اتحادیه، که نمی خواهم اسم او را ذکر کنم، پیشنهاد کرد که به خاطر درکِ سرمایه داری ما باید بیشتر به مارکس توجه کنیم و در ضمن افزود که برای او لنین در وهله نخست زیاد مهم نیست. سپس گفت که استالین و مائو در این زمینه اصلا سخنِ چندان مهم ندارند. یکی از مخالفین آن فرد پا برمنبر گذاشت و او را تروتسکیست خواند و پا فشاری می کرد که مخالفِ وی بایستی از اتحادیه طرد شود، زیرا استالین و مائو را مهم تلقی نمی کند. یک چنین رویکرد سیاسی در میانِ "چپِ مقاومت" قاعده بود. وابستگی به "بت ها" و "خدایان" تا حدی نمایان بود که هیچ تفاوتی میانِ آنها و افراد دینی/مذهبی وجود نداشت.
در افغانستان هزاران انسان به مارکسیسم و لنینیسم باور داشتند و با جبینِ گشاده مرگ را پذیرا شدند، بی آنکه مارکس را خوانده باشند. تصور آن خیلی غم انگیز است. اما آنچه که مایه ی تسلای خاطر من می شود این است که پاره ای از نویسنده گانِ ایرانی، خاصه حسن مرتضوی و کمال خسروی، آثار کلاسیک سوسیالیستی را به صورت درخشان ترجمه کرده اند. امیدوارم این ترجمه ها در افغانستان نیز مورد توجه قرار گیرند تا نسل جدید با آثار کلاسیکِ سوسیالیستی بیشتر از پیش آشنا شود.
8. چه چیزی در چپ وجود دارد- احتمالا رادیکالیته تقکر چپی- که ما به آن نیازمندیم؟
نظریه و یا اندیشه در باب مسایل اجتماعی نه خود غایت است و نه زیوری برای خودنمایی های روشنفکرانه. نظریه ی انتقادی بایستی معطوف به تغییر روابط اجتماعی باشد و همپای پراکسیس اجتماعی خود را به اثبات رساند. اگر مارکسی ها رادیکال اند، به خاطر این است که دست به ریشه می برند و اندام حافظانِ روابط حاکم را به لرزه در می آورند. هنگامی که درک می کنیم که سرمایه داری غایتی به جز از ارزش افزایی ارزش نمی شناسد؛ هنگامی که پی می بریم که سرمایه داری به انسان و طبعیت به مثابه ی ابزار برای انباشت سرمایه می نگرد، آنگاه به اهمیت نقد اقتصاد سیاسی و نظریه های چپی نیز آگاه می شویم. در افغانستان به گونه ی روزافزون فقر و بیکاری بیداد می کند، و لی در عین حال ثروت در دستانِ افراد و گروه های محدود در انحصار است. در همه شهر های بزرگ در افغانستان انسان ها در شرایط سخت ناگوار و ناپایدار بایستی به کار مزدی تن دهند. مزد آن ها برای بازتولید مادی شان کافی نیست. در شهرها به توده ای عظیمی از کودکان سر می خورید که در خیابان ها گدایی می کنند و فحشا رونق بی سابقه دارد. افغانستان نیازمند به چپ ها و جنبش های چپی است تا براین نگوبختی های اجتماعی انگشت نهند. واما، جنبش های چپی هنگامی می توانند موفق باشند که اشتباهات "چپِ سنتی" را تکرار نکنند. متأسفانه فقدانِ جنبش های چپی در افغانستان سخت محسوس است. فراتر از این باید بگویم که برای من تنها افغانستان مطرح نیست. ما در جهانی زنده گی می کنیم که به طورِ روز افزون در آن جنگ، فقر و استثمار اوج می گیرد. من عاشق ریشِ مارکس نیستم، ولی به اندیشه های وی زیاد اهمیت می دهم، زیراکه مارکس "قانون اقتصادی حرکتِ جامعه مدرن" را به ما نشان می دهد. هیچ کسی بهتر از مارکس اناتومی جوامع مدرن را درک نکرده است. مارکس می تواند به ما یاری رساند که امروز مان را درک کنیم.
9. پاسخ چپ به بحران حاکم کنونی چیست؟ چراهنوز هر پاسخی، چه چپی و چه راستی، نتوانسته رهگشا باشد؟
قبل از این که به سوال شما پاسخ دهم، ضرورت آن می رود که خیلی فشرده به مقوله ی بحران بپردازم. بحران امروزه در زبان فارسی معادلCrisis در زبانِ انگلیسی و die Kris در زبانِ آلمانی به کار می رود. در زبانِ آلمانی این مقوله ریشه در واژه ی یونانی Krinein دارد که مفهوم نقد نیز از آن مشتق شده است. در جامعه شناسی کاربرد مفهوم بحران یک وضعیت بغرنج وپیچیده را نشانه می گیرد تا پاسخی به آن ارائه دهد. درواقع، بحران انسان ها را به چالش می طلبد و در مفهوم بحران پاسخ و تصمیم نیز مستتر است. واما، در همین جا باید بگویم که بحران نباید حتما منجر به لغو پدیده ای شود که خود بحران را آفریده است. به گونه ی مثال بحران های سرمایه داری می تواند به تحکیم سر مایه داری بیآنجامد. بهرو،اگر وضعیتِ بحرانی تداوم یابد، می تواند مبدل به یک فاجعه شود.
وضعیت سیاسی و اجتماعی افغانستان از چهار دهه بدین سو به گونه ای است که ما نمی توانیم از بحران سخن گوییم؛ ما در افغانستان شاهد تکرار فاجعه هستیم. نه تنهاجنگ، بلکه فساد دولتی و رونق اقتصاد بازار آزاد سهم بس مهم و ارزنده در اوج گیری نگون بختی های اجتماعی در افغانستان دارند.
ما در آستانه ی برگشتِ طالبان قرار داریم. باشریک شدنِ طالبان در قدرت دولتی جامعه بیشتر از پیش طالبانیزه خواهد شد. آزادی های صوری و حقوق زنان در شهر ها محدود خواهند شد. اگر ما می خواهیم به ریشه دست بریم و عمق فاجعه را درک کنیم، بایستی به زمینه های اجتماعیِ بپردازیم که در آغوشِ آن ها طالبان و بنیاد گرایی اسلامی پرورده می شوند. به سخنِ دیگر، بایستی شرایط امکانِ رشد آن ها را شناسایی کنیم. عوامل خارجی و نقش کشور های غربی را در افغانستان حتی یک کور نیز می داند. تا جایی که من اطلاع دارم پاره ای از چپی ها در افغانستان، به طور مثال سازمان همبستگی، سراسر معطوف به "خارج" هستند. نمی خواهم بگویم که کشور های همسایه و غربی نقش مهم ندارند و اما، در افغانستان دشمن همواره از "خارج" می آید و گویا اگر پاکستان و ایالات متحده از مداخله در افغانستان دست بردارند، افغانستان مبدل به گلستان خواهد شد. یک چنین گفتمانی فراموش می کند که بخشی از جامعه ی افغانستان طالبانی است و نباید از "ملت غیوری" سخن راند که "آمریکا و پاکستان طالبان را برگرده ی او" سوار کرده است. برای رفع هرگونه سوءتفاهم باید گفت که بینِ نقدِ امپربالیسم و آمریکا ستیزی تقاوت زیاد وجود دارد که نمی خواهم در این مصاحبه به آن بپردازم.
من تا به حال به یک اثر تحقیقی از سوی چپی ها برنخورده ام که، به گونه ی مثال، به طبقاتِ اجتماعی در افغانستان پرداخته باشد و یا نقش بازار آزاد را در افزایش فقر در افغانستان بررسی کرده باشد. گقتمان ناسیونالیستی همچنان گفتمان مسلط در میانِ چپ های افغانستانی است. چپ هایی که کار نظری را کاملا به فراموشی سپرده اند، چگونه می توانند به فاجعه در افغانستان- دستِ کم در نظریه- پاسخ گویند؟
درباره ی راست ها و جهادی ها نمی خواهم سخن گویم، زیراکه آن ها خود در تشدید بحران سهم بارز دارند، چه رسد به این که پاسخ و تلاش آن ها رهگشا باشد.
منبع: صفحه دهقان زهما
１) توضیح واژه‌های چپ و راست