محمد مرادی
جنگ دوم افغان و انگلیس با شکست نیروهای مقاوت به پایان رسید و «ایوب‌خان» رهبر «غازیان» به ایران فرار کرد. سال ۱۸۸۰میلادی بود و انگلیس‌ها قصد خروج از افغانستان را داشتند. آن‌ها به دنبال شخص مطمئنی بودند تا بخشی از خاک افغانستان را به انگلیس واگذار کند و درعین‌حال، طوق قیمومیت بریتاتیا را هم به گردن داشته باشد. این شخص «عبدالرحمان خان» بود که پیش از این، خدمات زیادی از جمله مأموریت شکست نیروهای مقاومت را برای بریتانیایی‌ها انجام داده بود. «لیپل گریفن» و « فردریک رابرتس» از افسران و مقامات عالی رتبه انگلیس در افغانستان، از لندن مأموریت یافتند تا طوق را به گردن عبدالرحمان خان بیندازند و امارت افغانستان را به او واگذار کنند. «محمدیوسف ریاضی هروی» که در همین عصر زندگی می‌کرد، در صفحه ۱۳۸ کتاب «عین‌الوقایع» ذیل وقایع سال ۱۲۹۷هجری قمری برابر با ۱۸۸۰میلادی نوشته است:
"گریفن، صاحب[قشون] انگلیس به عجله هر چه تمامتر قرارداد و شرایطی را که لازم می‌دانست با امیر عبدالرحمان خان به اتمام رسانید. من جمله یک شرط عمده این بود که امارت افغانستان بدون اجازه دولت انگلیس با احدی از دول خارجه حق روابط پلتیکی نداشته باشد و طوایف پشنگ و کرم و طوایف سکنه آن نقاط را ضمیمه مملکت و رعیت هندوستان و جزو انگلیس بداند."
عقد این قرارداد، مقدمه‌ای برای معاهده «دیورند» شد که امیر عبدالرحمان خان، ۱۳ سال بعد در سال ۱۸۹۳میلادی با رضایت کامل و بدون فشار، با انگلیس امضا کرد. به هر حال، روز دوم رمضان سال ۱۲۹۷هجری برابر با هشتم اگست سال ۱۸۸۰میلادی، گریفن، با شماری از نظامیان انگلیسی، کابل را از مسیر «جلال‌آباد» به مقصد «پیشاور» ترک کرد. عبدالرحمان خان برای حفاظت از قشون انگلیس، دو یا سه نفر از سرداران دُرانی را با شماری نیرو، همراه گریفن فرستاد. هم‌زمان با این، رابرتس به سرگردگی یک قشون دیگر از نظامیان انگلیسی نیز از مسیر غزنی- قندهار به مقصد چمن که توسط گماشتگان عبدالرحمان خان حفاظت می‌شدند به هند رفتند. رابرتس که لقب «فیلد مارشال» دریافت کرده بود، پس از مأموریت در افغانستان، به آفریقا فرستاده شد و خدماتی نیز در آنجا برای انگلیس انجام داد. او بعداً کتاب «۴۱ سال در هند» را نوشت و به تفصیل از مناسبات سیاسی و نظامی انگلستان در افغانستان، انتصاب امیر عبدالرحمان خان به امارت کابل و شکست ایوب‌خان در قندهار، گزارش داد. او در این کتاب، از کمک‌های مالی و تسلیحاتی سرشار انگلیس به عبدالرحمان خان پرده برداست و این گونه بود که این حاکم افغانستان، با پول و سلاح انگلیس، به «امیر آهنین» شهرت یافت. تصویر زیر که در اگست ۱۸۸۰ توسط «جان برک» عکاس ایرلندی در کابل گرفته شده است، رابرتس را در وسط اراکین و خوانین افغان نشان می‌دهد. این سران افغان که در برابر رابرتس زانو زده‌اند، در زمان عبدالرحمان خان، اداره افغانستان را به عهده گرفتند و در دوره «حبیب‌الله خان» فرزند عبدالرحمان نیز در قدرت باقی ماندند. از قرارداد گریفن و یادداشت‌های رابرتس چنین برمی‌آید که انگلیس به شرط زانو زدن عبدالرحمان خان و اتباع او در برابر انگلیس، امارت را به او واگذار خواهد که چنین هم شد. در راهنما و کروکی عکس، اسامی زانوزدگان در برابر انگلیس، ذکر شده است. جالب است که فرزندان این افراد، در دوره نادرخان و فرزندش ظاهرشاه، زمام افغانستان را به دوش گرفتند و کشور را اداره کردند. این بود برگ دیگر از تاریخ افغانستان که کمتر گفته شده و نسل نو از آن به دور مانده است.
مرادی عصر جمعه ۱۳۹۷/۱۲/۳